Müfti Çelebicihan efendiniñ tevqifi haqqında kendi izahatı

1917. — № 23. — İyül 27.

1917 – 24 iyül Mahkeme-i şeriye salonında, Qırımın her tarafından kelen Mahaliiy Komitet reis ve reiseleri, Komitet olmayan köyler ehalisi tarafından intihab idilüb kelen cemaat vekilleri huzurında Qırım müftisi Celebicihan efendi kendisiniñ tevqifi haqqında şu izahatı virmişdir:

Efendiler! Milletle qol qola virüb çalışmayı Qırım Müsliman İcraat Komiteti için eñ büyük saadet bilir ve bugün buraya kemal-i hahişle kelen siz millet vekillerine arz-ı teşkil iderim. Müsliman İcraat Komitetine ve riyasete olan hürmetiñize daima minnetdarım.

Şunı rica iderim ki, biz işle kidelim. Muvaffaqiyetde ancaq bunıñledir. Faqat, iş bilirseñiz intizam ister. Binaenaleyh, bu ictimaimiz bir miting halında qalmayub huquqiy bir şekil almalı ki, bu da ictimaide ancaq Komitet reisi ve reiseleri ile cemaat vekilleri qalub, diger samiyin saffetiyle kelenlerin çıqması ile olabilir.

Bundan soñra kâtibler tarafından Komitet reisleri ve cemaat vekilleri defter idilüb müzakereye devam idildi. Müfti efendi diyur:

Arqadaşlar, müsaadeñizle size bugünki işi añlatayım. Ben kendim burada olmadığım halda yigirmi beş martda sayılub Qırımın diniy ve milliy her dürli muqadderatını kendisine teslim itdigiñiz Qırım Müsliman İcraat Komitetine beni reis itmişsiñiz. Ben, 5 aprelde buraya keldigimde arqadaşlarıma Komitet içerüsinde qurmaq istedigim teşkilâtı arz itdim, onlar da qabul itdiler. Ben de ancaq o kün işe başladım.

Arqadaşlar, Komitetin vazifesi ne idi, tabiiy hepiñiz bilirsiñiz. Komitetin vazifesi her şey idi. O, millete saadet, nur, maarif virmeye borçlı oldığı ve memleket içerisinde emniyet ve asayişı muhafaza itmek ve onıñ vazifesi oldığı kibi, meydana kelen kelmesi melhuz olan her dürli tehlükeyi bir tarif idüb memleketi felâket tufanlarına, tehlüke ğayalarına yuvarlanmaqdan qurtarmaq da onıñ vazifesi idi. Bu nasıl mümkün olabilirdi? Ben ta Odessadan kelirken, bunı düşünmişdim ve dimişdim – inqilâb ğamsız, qasevetsiz keçmez, tehlükesiz, felâketsiz olamaz. Onıñçün ben, bu felâketleri pek yaqın körüyurdım ve halâ körüyurım. Ve bu tehlükelerin kit-kide artacağını o vaqıt nasıl itiraf idiyurdım, elanda itiraf idiyurım. Ben bir müfti saffetiyle memleketin ilim ve maarifetini yükseltmeye borçlı oldığım kibi, Komitet reisi saffetiyle de diger Mahalliy Komitetlerimizle el ele virerek, memleketi bu tufan püskürmelerinden qurtarmaya borclı idim. Üç seneden beri Rusiyeniñ her tarafında felâketler biri-birini taqib iderken, bu felâketden azade qalan Qırımda da hürriyetden soñra, dahiliy düşmanların qıyamı ile her kün bir yeñi felâket doğub başladı. Zira, bir tarafdan ekmek ğavğası, ikinci tarafdan şeherli ile köyli, zengin ile faqır, topraqlı ile topraqsızların arası açıldıqça açılıyur. Ve bundan doğacaq intizamsızlıqlar gice hırsızlığından başlayub, kündüz halq közi ögünde adam öldirmeye qadar kidecekdi. Filvaqi böyle oldı. İşte bugün, bunlara qarşı ben şu çareyi düşünmişdim. Novo-Georgiyevskiyde bulunan Qırım atlı polkı buraya kelmeli ve burada bulunan dağınıq yayan askerlerimiz de ayrı bir batalyon yapılub, atlı polka qoşulmalı ve bunlar İcra Komitetiniñ müracaatı ile etrafda bulunan Mahalliy Komitetler vastasıyle köy başına onar asker qarağullığa könderilmelidir. Ancaq, bu suretle kün-künden artan hırsızlıqlar, ölümler ve diger tehlükelerin ögi alınabilir. Ancaq bu vaqıt köyli de malından, canından, namusınsan emin olabilir. Ben bu meilde proyektimi, Komitetin müsaidesiyle komissar Boğdanova da arz itmişdim. O, baña ne müsbet, ne menfiy bir cevab viremedi. O yalıñız beni başqa birisiyle istişareye davet itdi. O da Solomon Krım idi. Ben bu istişareyi hiç arzu itmedigim halda yine vardım Solomon Krımın ne diyecegi her kese belli idi. O, bu işe hiç razı olmadı. Ve razı olması da beklenilmezdi. Çünki o, bir kadet idi. Ben bunların hepsine rağmen, yine sözde sabit idim.

Aradan iki hafta keçer-keçmez Közleve faciası vuqua keldi. Komissar Bogdanov işi baña haber virdi, birlikde oraya vardıq, işin ögüni aldıqdan soñra, bu nev arzu idilmeyen vaqaların bir daha tekrar itmemesi içün orada bir tatar uçastkası tatar Komissarlığı teşkiline qarar virdik. Bu vaqaların vuquyı zamanında bir iş yapmayacağına emin olub, hiç bir tedbir ittihaz itmeden seyirci kibi qalan Kazaçiy polkı kumandanı Bogdanovın huzurında qara küç ile bu işlerin ögüni almaq mümkün olmadığını ve binaenaleyh, kendisi bir dürli tedbir ittihaz itmeye cesaret idemedigini söyledi. Ben, bu arada Bogdanova "şimdi burada tatar askeri olursa iş böylemi olurdı?”, sualini virdim o, oradan başını bükdi ta Aqmescide keldi.

Bu arada Sevastopole kelen Harbiye Naziri Kerenskiye aynı proyekti taqdim idub ruhsat da aldıq. Virilen ruhsatın iş olub meydana kelmesi keçikdiginden ben Petrograda kidub muvaqqat hükümetle bu hususda körüşdim. Ben kendim daha buraya kelmeden, atlı polkın Qırıma kelmesine emir virilmişdi. Bu arada çeşid saltavlar başladı. Burada istol aşı hızmetçileri tarafından Petrograda çeşid telegramlar kidiyur ve asker buraya kelirse, oña yer bulunurmı, felân sualleri viriyurdı. Ben keldigim zaman yayan asker de ayırılmış, kendi teşkilâtıyle oğraşıyurdı. Çoq keçmedi, asker arasında 22-nci polka qoşulmaq fikiri çıqdığını işitdim ve bu hususda izahat istemek içün reis Aliyevi çağırdım. Baña Burnaşev kelüb benim Askeriy Komiteye kelmemi teklif itdi. Ben resmiy suretde çağırıldığım zaman varacağımı söyledim.

Bundan soñra müftiniñ iştiragiyle Askeriy Komitetde olan ictima ikinci küni asker deliqanlarınıñ iştiragiyle mahkeme-i şeriyede olan ictima, bayram küni üç-beş qara yüzliniñ teşebbüsiyle Aqmescidde yapılmaq istenilüb de ahırı başlarına ateş qabağı patlamaqle neticelenen ictima prokuror ile müfti arasında ve ikinci küni müftiniñ davetiyle prokuror, komissar, müfti arasında olan müşavere haqqında müfti efendi cemaata mufassıl izahat virdi. Bunlar tekrar-tekrar gazetalarda derc idildiginden, burada aynen naqline lüzüm körmeyurım.

Bundan soñra müfti efendi kendisiniñ nasıl tevqif idildigine keçüb, şoyle tarif idiyur:

Gice, saat 4 idi. Ben yazı yazmaqle meşğul idim. Arası kesilmeden on daqiqa çınğıraq ötdi. Hıdmetciler hasta idi, qapuya kendim keldim, kim o? – diye sordım. Naçalnik militsiyayım, baña Celebiyev kerek, didi. Ben biraz sabır iderek, Celebiyev düşünsün didim. Döndim, durdım düşündim. Bunlara qapuyı açmazsam onlar ya sabaha qadar bekleyecekler yaki qapudan, pencereden atacaqlar. Qurşun baña toqunsa pek alâ, ya günâhsız hıdmetcilere toqunmaq ihtimalı var, elhasıl qapuyı açmaq icab idiyur. Hıdmetcilere söyledim. Qapuyı açdılar. 15-16 kişi içeri toldılar. Başlarında naçalnik militsiya içlerinde her çeşid adamlar var. Beni tevqif itmeye keldiklerini söylediler. Ellerindeki kâğıdlarından añlaşılanı, bunlar kontrrazvedoçnoye Büro adamları olub baş ministre qadar her kimi tevqif itmeye haq ve salâhiyetleri var. Ben bunlara qarşı didim. Ben, müftiyim, burası bemim evim, Dahiliye Nazirinden ruhset almadan beni tevqif itmeye kimseniñ haqqı yoq, haqsız beni kim de tevqif itmek isterse, ben hiç bir zaman teslim olmam ve bunıñçün her şeyine hazırım. Sizin bu hareketiñizi protest idiyurım ve idecegim. Lâkin nasıl hükümet-i muvaqqata tarafından tesis idilen bir müessese bulunıyursañız, size qarşı da kelmeyurım ve göñülli olaraq da siziñle kitmeyurım. Qara küç qullanırsañız, ancaq o vaqıt kiderim.

Benim bu sözlerim olarına Aqmescid kontrrazvedoçnıy Bürosı adamından ğayrileri işe kirişemiyeceklerini söyleyub çekildiler. O, işe başladı ve baña kitmek teklifinde bulundı. Ben yuqarıdaki sözleri tekrar itdim. Süngili askerler qara küç ile beni alub kötürdiler. Ben burada nasılsa kendimi mahbüs add itmedigimi söyleyub bu harekete protest itmişdim. Sevastopolde dahi ayn sözi, ayn protesti tekrar itdim. Ve mahbüs olmadığımı onlara da itiraf itdirüb, o yolda protokola keçirtdim. Ve bu suretle müftiligi kontrrazvedkaya boyun egmeden qurtardım. Bu hususda baña yardımda bulunub beyan-ı itizar iden Krepost kumandanına teşekkür telegramı köndermeye müsaadeñizi talab idiyurım. Müftiniñ bu teklifi qabul idildi.

Bundan soñra müfti efendi tatar askeriniñ saadeti içün birlikde olmaya söz viren Qafqasiyalı Şabarov cenablarınıñ bugünde türmede qaldığını ve bunı oradan azad idilmesini talab idub Harbiye Nazirine telegram idilmesini oradan azad idilinceye qadar bütün Qırım tatarınıñ vekilleri meclis dimek olan bu meclis tarafından Şabarovın kefalete alınmasını teklif itdi ve teklif qabul idilüb Cafer Ablayev, Hattatov, Qahramanov, Bekir Sıdqıy efendiler Sevastopole kitmek üzere ayırıldı.

Bundan soñra müfti efendi hükümet-i muvaqqataya müracaat idub Qırım Mahkeme-i şeriyesi artıq vilâyet dairesiniñ bir şubesi halında olmayub, doğrıdan doğrıya dahiliye nezaretine tabi bir muessese oldığını ve onı dahiliye nezaretiniñ müsaadesi Sinevden ruhseti olmayıncaya qadar ne komissar, ne prokuror, ne razvedoçnıy Büro, ne de diger bir müesseseniñ teftiş itmeye haqqı olmadığını haber virilmesini teklif itdi. Bu teklifde ittifaqara ile qabul idildi. Soñ teklif olaraq yarın saat 2-de bu vekili ve Komitet reisleri tekrar Mahkeme-i şeriye salonında ictima itmelerini teklif itdi, bu da qabul idildi.

Müfti efendiniñ dokladından soñra meclisde hazır bulunan Kiyevdeki Ukrainaların "Rada” merkeziy idareleri azasından bir ofitser efendi bir nutuq irad itdi. Nutqında didi ki: "Eski idare tarafından haqları yiyilmiş, taptalmış milletlerden birisi biz ukrainler isek, birisi de siz müslimanlar ve qırımtatarlar idiñiz. İşte, bugün hürriyet keldi, biz milliy emellerimizi yaşatmaya başladıq, biz milliy muhtariyetle yaşamaya qarar virdik, siz müslimanlarda "federatsiya” usulını qabul itdiñiz, yaşasun Ukraina muhtariyeti, yaşasun qırımtatar muhtariyeti, yaşasun qomşumız qırımtatarlar ve Qırım müftisi!”, diye müfti efendiniñ elini sıqdı. Cemiyet el çırpub alqışladı.

Bunıñ aqibinde Osman efendi Aqçoqraqlı Ukrain (yani Maloross) milletiniñ tarihından ve eski rus idaresiniñ anlara qarşı yapdığı haqsızlıqlardan ve Ukrainalar ile eski qırımtatarnıñ qomşu olaraq yaşamışlarına dair mahsus tarihiy malümat virüb söziniñ ahırını: "Cemaat, biz Ukrain qardaşlarımızın bize qarşı kösterdikleri qardaşça ve dostça muamelelerine biz de ayn muhabbet ve samimiyet ile qarşılamalıyız, yaşasun ukrainler, hay jive Ukraina”, didi. Cemaat tekrar el çırpub alqışladı. Bu sözler söyledikde Ukrainalı ofitser elin başına qaldırub [temenna] ile qarşıladı ve vedalaşub kitdi.

Bundan soñra müfti efendi dahi cemaata tekrar teşekkür-i beyan idub, sağlıqlaşub meclisi qapayub kitdi.