Merhumnıñ başdaları çıqarğan
«Tonğuç»,
«Işıq» ve
başqa türlü adlı muvaqqat gazet kibi yazılarından ve bazı
kiçkene kitabçıqlarından usul ve terbiyece artıq pek az qıymeti
qalğan başlanğıç mekteblerine mahsus bir qaç kitablarından
başqa qırımtatar yaşavını kerçekden kösterecek kitabları
olub-olmağanını bilmiymen. İsmail-bek eñ ziyade büyük
ideallarınıñ artından cuvura, qırımtatarnıñ aylançıqsız,
doğrıdan doğrı olğan faydalarına pek az vaqıt taşlay edi.
İsmail-bek’den müsliman dünyası pek çoq faydalandı. Lâkin
qırımtatarı Qırım köylüsi onı añlab olamay. Bir adamdan qırq
türlü iş beklemek de doğrı dügül. İsmail-bek’in tutqan yolı
belki pek büyük bir yol edi. Onı tarih pek çoq alqışlayacaqdır.
Tek bir hususda tarih onı belki biraz muhakeme edecektir ki, o da
onıñ ozi büyük yollarda yürügen bir zamanda bu tarafda yürtın
küçük, faqat pek ehemmiyetli işleri içün çalışacaq adamlar
hazırlamağandır. Men pek ziyade şaşam, nasıl ola da otuz
beş-qırq yıllıq maneviy bir yaşavda bütün Qırımda başqa bir
adam çıqub olmay. Her yaqdan eksiklikler içinde yaldağan
beyaşavnı köçürgen tek bir adam olub qala! Bu halnıñ sebebleri
ne edi? İsmail-bek’niñ pek küçli miyi qatında başqa miylerniñ
yiberib, coyulub kitmesimi edi, yoqsa o devirge aid bizim bilmegen
bir talay başqa sebeblerimi edi? Nasıl da olsa bunlarnı bugün
menim çevirib olmaqlığım pek küç. Men bu yolda hiç bir şiy
aytıb olamayım, ve bugün bunıñle oğraşmaqnı da zamansız
körem. Yalıñız İsmail-bek’den söz açılğanda bu yaqnı
örtük keçmek de mümkün dügül. Men bu sefer onıñ çezilmesini
ve Qırım uyanıqlıq devriniñ ilk qılavuzı olğan İsmail-bek’niñ
bir yaşav kitabını yazmasını daha ziyade ehillerine taşlab,
keçem Qırımnıñ başqa yazıcılarına.
2.Osman efendi
Aqçoqraqlı.
Osman efendiniñ rus yazıcılarından
Gogolden çevirilib 1903-de Peterburg’da basılğan «Evlenmek»
adlı bir
kitabı ile «Qırım ğonceleri» adlı kene Sırtda basılğan
ikinci bir kitabı vardır. Bunlardan birincisi temiz qırımtatar
til pıtağında çevirilib yazılğandır, lâkin Osman efendi bu
kitabında yahşı bir çeviriciden başqa bir şiy dügüldir. Zaten
bu kitabı Peterburg’da basılğan ve anda dağılıb kitkendir.
Qırım onı hiç körmegendir, – desek de caizdir. İkinci
kitabına kelgende Fatih efendi Kerimovın adına bağışlanğan bu
kitab eski qarışıq bir türk-tatarca ile yazılğan Osman
efendiniñ öziniñ yapqan güzel, degerli resimleri ile
donatılğandır. O kiçkene bir kitabçıqdır. Ve yazılarınıñ
hepisi beş-on şiirden ibaretdir. Qırım bu kitabını da
körmegendir. Bu da Sırt tatarları arasında dağılıb kitkendir.
Osman efendi Qırımlılar arasında
miyinniy bilgi usulları ile terbiyelengen biricik kişilerdendir. Eñ
çoq oğraşqan yaqları – tarih, filologiya ve ince sanatlardır.
Bu yollarda pek degerli malümatqa maliksize yalıñız öziniñ pek
cesaretsiz ve ıntıluvsız olması Qırımtatarnıñ ondan
faydalanmasına qora çeke. O, Qırımnı öziniñ degerli
bilgilerinen yarıqlatdırıb olamay, qırımtatarı da onıñ
miyniñde saqlı yatqan bilgi yarıqlarını körüb alalmay. Qırım
içün kerçekden pek qıymetli olğan bu zat bugün bir tilim ötmek
içün oğraşmağa mecbur ola. Oldıqça bay kitabhanesi çürüb
kite, yazğan yazıları da çekmece köşelerinde dağılıp çüre.
Men bu satırlarnı yazğan zaman bu pek acınıqlı halınıñ
qarşısında sıtmalı yanıqlar keçirem. Ne aytmasını,
qabahatını kimge yüklemesini bir türlü tabalmayman.
3. Hüseyin efendi Toqtarğazı.
Bu efendiniñ Qarasuvda Rogannıñ
tabaasında 1910-yılında basılğan «Nale-i
Qırım» adlı
bir kitabı vardır. On altı yapraqnen sekiz parça şiirden ibaret
olğan bu kiçkene kitabçıq qırımtatarın öz ruhından çıqqan
ve öz yaşavından bahs etken «Qırım
ğonceleri»-nden
soñ – ilk eseridir. Hüseyin efendiniñ özi bir [h]oca edi. Yalı
böyünda [h]ocalıq etken, ondan çöl yaqlarına almaşqan edi. O
tatarlarda olğan eksikliklerini, yamanlıqlarını duya ve buña
qarşı yüreginden qopub kelgen deren vayvaldılarını, nalelerini
işite edi. Hüseyin efendi yamanlıqlarğa qarşı yükselgen bu
vayvaldılarnı milletine de işitdirmek istegen ve «Qırımnıñ
vayvaldısı» manasında olğan «Nale-i
Qırım»-ını
yazıb çıqarğandı. "Nale-i
Qırım”
Qırımnıñ her yaqını dolaşdı. Bir çoq ince yüreklerde deren
izler taşladı. Lâkin Qırımtatarnıñ çoqlığı onı añlab
olamağan edi. Milletniñ dertlerini özinde toplab bağırmaq
istegen Hüseyin efendini qırımtatarı öz-özinen boğdı. Hüseyin
efendiniñ bu «Nale-i Qırım»-ından başqa yazılı qalğan
eserleriniñ olub-olmağanını bilmiymen, onıñ eñ büyük eseri
olaraq bir balaçığı qalğan edi. Bilmem o şindi qaydadır?
4. Özenbaşlılar.
Babalı-oğullı iki Özenbaşlı
qırımtatarına iki kitab taşlağandırlar. Baba Özenbaşlı –
«Olacağa çare
olmaz», oğlu
Özenbaşlı – «Yıqıntılar
astından».
Bunlardan ikincisi tiyatro biçiminde yazılğan ve qırımatatar
yaşavınıñ bir devirden ekinci bir devirge keçkenini köstermege
çalışqandır. Acıq tatarca yazılğan bu eser Qırımda bir qaç
kereler tiyatroğa qoyulğan, ve muvaffaqiyet qazanğandır.
Bunlarnıñ her ikisi de "Terciman” basmahanesinde basılğandır.
5. Hasan Sabri efendi
Ayvazov.
Sabri efendi bir kitab yazıcısından
ziyade bir gazet yazıcısıdır. Qırım onı bu yolda pek yahşı
tanır. Lâkin bunıñle beraber onıñ basılğan iki kitabı da
vardır. Bunlardan birisi 1907 senesinde Baku’da basılğan «Neden
bu hala qaldıq?»
adlı tiyatro biçiminde, ikincisi de orusçadan çevirilgen «Tayfun»
adlı yaponlarnıñ Avrupada nasıl çalışqanlarını köstergen
bir kitabdır. «Tayfun»
«Terciman» basmahanesinde basılğandır. Hasan Sabri efendi bunda
bir çeviriciden başqa bir şiy dügüldir. «Neden
bu hala qaldıq»-ğa
kelgende ise, bu Qırımnıñ ilk ciddiy bir tiyatr kitabıdır. Bu
kitabda sahna yaqından qarağanda, pek çoq eksiklikler körünür.
Uzundan uzun monologlar (tek lafetüvler), qıbırdanuvsızlıq ve
cansızlıq, onı sahnağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına
qoyğandır. Til yağından qarağanda ise, bu Osmanlı edebiyatından
Namıq Kemal-bek devriniñ pek yahşı bir örnegidir. Tatar tilinen
onıñ arasında hiç bir bağ yoqdır. Onıñ qahramanları
arasından Reşid-bek orusça söylengen Said-bek’ke qarşı
«hürriyet-i kelâm», «hürriyet-i ictima», «hürriyet-i
matbuat» sözlerini tatarca deb köstereki ve bunlarle türk tiliniñ
baylığını isbat itmek istiy. Abdülvatan kibi qırımtatarnıñ
bütün varlığını köstermek, temsil itmek istegen bir tatarnıñ
ağzına öyle laflar qoyula ki, zavallı Hacı Abdülvatan aqay
onlarnı Mekke-i mükerremege varğanda arablarnıñ ağızından
bile işitmegendir. İşte o kendi-kendine tüşüne: «Qırıma aid
tarihlarımız, Avruppalılara satıldı, tabiy bilmezler (yaşlarğa)
gençlerimiz! Bu hallara qalmaqlığımızın birinci sebebi
vatanımız naehillerin taht tasarruflarına keçmesi. İkincisi,
aramızda medeniyet namına çürük tuhumlar ekilmesidir.
Vaqtaki, bir buçuq asırdan beri şia-yı hayatımız
sönmekle vatanımıza ağalıq namıle bir çoq zatlar kelmege,
Qırımı başdan başa darlaşmağa başladı. İşte Vatan anlarıñ
küleryüzlerine, tatlı sözlerine qapıldılar. İçtimaiyet üzere
ceryan idik, hayat ve maişetimizi ve vahşiyane bir hayat, bedeviyce
bir ömür hesab iderek, bize medeniy bir maişet, parlaq bir hayat
bermek içün şeherlerimizde, qasaba ve köylerimizde bir çoq
qanunlar vaz iderek, her sene virmek şartıle bir adamdan birer
ruble virgü-yı şahs almağa başladılar».
Abdülvatan aqaynıñ bu añlatuvı üç-dört yapraq
qadar uzanıb kitdi. O, suriniy kürsüge çıqqan bir molla aqay
qadar uzana. Lâkin bizim Qırım molla aqaylarınıñ bile işitmegen
arabça sözlerini qamuslardan qıdıraqlab çıqara. Toyda özini
diñlegen köylü tatarlarğa añlata. Sabri efendiniñ öziniñ de
degeni kibi, tatarlar össinler, çünki onı hiç de añlamaylar. Bu
eser başdan soñına qadar oqulub çıqılacaq olsa, onıñ
qırımtatarı içün dügül, İstanbulnıñ Şinasi ve Kemal
devrinde terbiye olunğan osmanlılar içün yazılğanı añlaşılır.
Biz onda pek çoq arabça ve farsi laflarğa rastkelirmiz, ve
bunlardan pek çoqlarınıñ da yañlış ve yaki uyğunsız yerlerde
ustalıqsız qullanılğanı körünür. Onıñçün bu eser
tüşüncesiniñ yahşıcalığına qaramay, qırımtatarı üzerine
pek az esir taşlağandır. Hasan Sabri efendi bu yolda pek ziyade
madud idi. Çünki o devirde İstanbul kitablarınen terbiye
olunğanlarnıñ hepisinde bu soy bir hastalıq var edi. Sabri efendi
özini bu yuqucı hastalıqdan qurtaramağan edi.
6. Hüseyin-bek Bolatukov.
Yaş başınen bolşeviklerge qurban
kitken Hüseyin efendiniñ «Fatma-Şerfe»,
«Tecribelerim»
ve yaki «Qırım»
adlı üç eseri vardır. Bunlardan ikisi manzume, birisi tiyatro
biçiminde yazılğandır. Her üçi de soñ almaşınuv devirinde
basılğandır. Büyük milliy bir ruhnen yazılğan, lâkin pek az
ustalıq ve muvaffaqiyet köstergen bu eserler Hüseyin efendiden
ileride büyük faydalar beklemek mümkün olğanını köstereler.
Faqat, yazıq ki, qırımtatarı öziniñ bu çalışqır oğlundan
beklegen faydasını koramadı.
7. Cemil efendi Kermençikli.
Cemil efendiniñ "Küçük
dostlarıma”adlı kitabı balalar
içün yazılğan ve almaşınuv zamanında «Qırım ocağı»
basmahanesinde basılğandır. Bu, küçük şiirlerden ibaretdir,
tili açıq ve añlayışlıdır. Cemil efendiniñ bu basılğan
eserinden başqa yazılğan daha pek çoq eserleri vardır. Lâkin
onlar daha çıqmadılar.
8. Abdülğafar Şerefeddin Muratov.
Bu efendiniñ «Ne
içün çekişeler?»
adlı orusçadan çevirilib yazılğan küçük bir kitabçığı ile
"Bala yırları”
adlı bir da şiir kitabı vardır. Bulardan her ikisi de açıq ve
añlayışlı bir tatarca ile yazılğandırlar. Ğafar efendi bir
[h]ocadır. Qırım ondan asıl mekteb kitabları beklemekdedir.
9. Abdülhakim Hilmiy
efendi
«Qırım tarihı» adlı
bir tarih kitabı yazğandır. Bu kitab İstanbulda basılğandır.
Bir usul, metod ile yazılmasa da, pek çoq çalışuvlarnıñ
neticesinde meydanğa kelgen bu eserde Qırım tarihına dair pek çoq
malümat vardır.
10.
Cafer efendi Seydahmed.
Cafer efendiniñ iki eseri vardır.
Birincisi tarihiy ve siyasiy, adı «Qamçı
saltanatı»,
ikincisi edebiy, adı «Közyaşlar»-dır.
Bunlarnıñ her ikisi de İstanbulda basılğandır. «Közyaşlar»
başda felyeton yerinde «Millet» gazetasında basılğan edi. Bu
kitabda iki hikâyeçik vardır. Bunlardan eñ muvaffaqiyetlisi –
«Milliy
duyğu»-dır.
Cafer efendi bu eserinde milliy duyğunıñ neden ibaret olğanını
pek açıq olaraq köstermege muvaffıq olğandır. Bunıñ büyük
edebiy bir degeri vardır. İnsan onı ağlamadan oquyamaz.
11.
Hasan efendi Çergiyev.
Hasan efendiniñ basılğan tek iki
küçük eserçigi vardır. Bunlarnıñ her ikisi de manzumedir.
Birisi orusca harflernen, orus istibdadı zamanında basılğan
«İşit, mevta
ne söyleyur?»
adında, ikincisi de almaşınuv zamanında basılğan "Taqdir”
adlıdır. Hasan efendiniñ basılmağan pek çoq qıymetli eserleri
de vardır.
12. Şakir efendi Aliyev.
Bu efendiniñ 1917-nci yılda
Aqmescid’deki "Qırım ocağı” basmahanesinde basılğan
"Duyğularım”
adlı otuz iki yapraqlı bir şiir kitabçığı vardır. Şiirleri
tüzgün, açıq bir tilnen yazılğandır.
13. «Uçqun» neşriyat cemiyeti.
Bağçasarayda birinci orus almaşınuvından soñ
yasalğan bu cemiyet balalar içün kiçkene kitabçıqlar
bastırmaqnı üstüne alğan edi. Orusçadan çevirib üç-dört
dane qadar yufaq eserler basdırdı. Soñ bilmem qaysı sebeblerden
ötrü, dağılıb kitdi. Başlağan işini pek az yapıb oldı. Bu
cemiyetde Celâl efendi Meinov, Umer Sami efendi, Hüseyin efendi
Baliçiyev, Yahya efendi Bayburtlı ve daha başqaları vardı. Bu
kitablardan şindi varmı, yoqmı, ehali tarafından rağbet kördimi,
bilmiymen!..
İşte közge körüneturğan Qırım
kitab yazıcılarından ilk baqışda seçileturğan bunlardır.
Bunlardan başqa bir de mekteb kitabları yazğan altı-yedi efendi
vardır ki, biz bu yazılarımızda onlarnı saymaqnı temelimizniñ
tışında köremiz. Mekteb tışında kitab yazıb çıqarğan bu
efendilerden başqa unutulub qalğan bir qaç efendiler daha vardır
belki. Lâkin, menim şindi onlarnı qıdıraqlamağa vaqtım yoq.
Onlarnı bizim «Añlav ve edebiyat tarihımız»-nı yazacaq kişige
taşlayman. Menim bunlarnen köstermek istegen şiyim – Qırımnıñ
kitab yaqından qarağanda ne qadar artda qalğanını köstermekdir.
Qırımda kitab soruvı daha bir ihtiyac, bir kerek halına kirmegen
ve kitablarnıñ bir milletniñ yaşavı üzerine olğan tesiri
añlaşılmağandır.
Bu yazğan yazıcılarımnıñ pek
çoğı sağdırlar. Onlarnıñ hepisiniñ elinde yazılğan bir çoq
kitabları var. Lâkin, onlar bir türlü basdırmaqnıñ çaresini
tapamaylar. Basdıracaq kibi basmahane tapılmağanı kibi, bu
işlerni üstüne alacaq yol bilir kitab alış-verişçileri de yoq.
«Qırım kitab yurdı» mağazesi bu işke başlamaq istiy, meydanğa
bir qaç eserler de ketirdi. Lâkin, bütün Qırımnıñ kitab
ihtiyacı böyle bir magazanen toldırılıb olmaz. Bunıñ içün
daha pek çoq çalışuvlar kerek.