Qırımnıñ kitab yazıcıları

(Dereköy münasebetile)

Millet. – 1919. – № 40. – Fevr. 18;

№ 42. – Fevr. 20; № 43. – Fevr. 21.

1. İsmail-bek Gasprinskiy.

Merhumnıñ başdaları çıqarğan «Tonğuç», «Işıq» ve başqa türlü adlı muvaqqat gazet kibi yazılarından ve bazı kiçkene kitabçıqlarından usul ve terbiyece artıq pek az qıymeti qalğan başlanğıç mekteblerine mahsus bir qaç kitablarından başqa qırımtatar yaşavını kerçekden kösterecek kitabları olub-olmağanını bilmiymen. İsmail-bek eñ ziyade büyük ideallarınıñ artından cuvura, qırımtatarnıñ aylançıqsız, doğrıdan doğrı olğan faydalarına pek az vaqıt taşlay edi. İsmail-bek’den müsliman dünyası pek çoq faydalandı. Lâkin qırımtatarı Qırım köylüsi onı añlab olamay. Bir adamdan qırq türlü iş beklemek de doğrı dügül. İsmail-bek’in tutqan yolı belki pek büyük bir yol edi. Onı tarih pek çoq alqışlayacaqdır. Tek bir hususda tarih onı belki biraz muhakeme edecektir ki, o da onıñ ozi büyük yollarda yürügen bir zamanda bu tarafda yürtın küçük, faqat pek ehemmiyetli işleri içün çalışacaq adamlar hazırlamağandır. Men pek ziyade şaşam, nasıl ola da otuz beş-qırq yıllıq maneviy bir yaşavda bütün Qırımda başqa bir adam çıqub olmay. Her yaqdan eksiklikler içinde yaldağan beyaşavnı köçürgen tek bir adam olub qala! Bu halnıñ sebebleri ne edi? İsmail-bek’niñ pek küçli miyi qatında başqa miylerniñ yiberib, coyulub kitmesimi edi, yoqsa o devirge aid bizim bilmegen bir talay başqa sebeblerimi edi? Nasıl da olsa bunlarnı bugün menim çevirib olmaqlığım pek küç. Men bu yolda hiç bir şiy aytıb olamayım, ve bugün bunıñle oğraşmaqnı da zamansız körem. Yalıñız İsmail-bek’den söz açılğanda bu yaqnı örtük keçmek de mümkün dügül. Men bu sefer onıñ çezilmesini ve Qırım uyanıqlıq devriniñ ilk qılavuzı olğan İsmail-bek’niñ bir yaşav kitabını yazmasını daha ziyade ehillerine taşlab, keçem Qırımnıñ başqa yazıcılarına.

2. Osman efendi Aqçoqraqlı.

Osman efendiniñ rus yazıcılarından Gogolden çevirilib 1903-de Peterburg’da basılğan «Evlenmek» adlı bir kitabı ile «Qırım ğonceleri» adlı kene Sırtda basılğan ikinci bir kitabı vardır. Bunlardan birincisi temiz qırımtatar til pıtağında çevirilib yazılğandır, lâkin Osman efendi bu kitabında yahşı bir çeviriciden başqa bir şiy dügüldir. Zaten bu kitabı Peterburg’da basılğan ve anda dağılıb kitkendir. Qırım onı hiç körmegendir, – desek de caizdir. İkinci kitabına kelgende Fatih efendi Kerimovın adına bağışlanğan bu kitab eski qarışıq bir türk-tatarca ile yazılğan Osman efendiniñ öziniñ yapqan güzel, degerli resimleri ile donatılğandır. O kiçkene bir kitabçıqdır. Ve yazılarınıñ hepisi beş-on şiirden ibaretdir. Qırım bu kitabını da körmegendir. Bu da Sırt tatarları arasında dağılıb kitkendir.

Osman efendi Qırımlılar arasında miyinniy bilgi usulları ile terbiyelengen biricik kişilerdendir. Eñ çoq oğraşqan yaqları – tarih, filologiya ve ince sanatlardır. Bu yollarda pek degerli malümatqa maliksize yalıñız öziniñ pek cesaretsiz ve ıntıluvsız olması Qırımtatarnıñ ondan faydalanmasına qora çeke. O, Qırımnı öziniñ degerli bilgilerinen yarıqlatdırıb olamay, qırımtatarı da onıñ miyniñde saqlı yatqan bilgi yarıqlarını körüb alalmay. Qırım içün kerçekden pek qıymetli olğan bu zat bugün bir tilim ötmek içün oğraşmağa mecbur ola. Oldıqça bay kitabhanesi çürüb kite, yazğan yazıları da çekmece köşelerinde dağılıp çüre. Men bu satırlarnı yazğan zaman bu pek acınıqlı halınıñ qarşısında sıtmalı yanıqlar keçirem. Ne aytmasını, qabahatını kimge yüklemesini bir türlü tabalmayman.

3. Hüseyin efendi Toqtarğazı.

Bu efendiniñ Qarasuvda Rogannıñ tabaasında 1910-yılında basılğan «Nale-i Qırım» adlı bir kitabı vardır. On altı yapraqnen sekiz parça şiirden ibaret olğan bu kiçkene kitabçıq qırımtatarın öz ruhından çıqqan ve öz yaşavından bahs etken «Qırım ğonceleri»-nden soñ – ilk eseridir. Hüseyin efendiniñ özi bir [h]oca edi. Yalı böyünda [h]ocalıq etken, ondan çöl yaqlarına almaşqan edi. O tatarlarda olğan eksikliklerini, yamanlıqlarını duya ve buña qarşı yüreginden qopub kelgen deren vayvaldılarını, nalelerini işite edi. Hüseyin efendi yamanlıqlarğa qarşı yükselgen bu vayvaldılarnı milletine de işitdirmek istegen ve «Qırımnıñ vayvaldısı» manasında olğan «Nale-i Qırım»-ını yazıb çıqarğandı. "Nale-i Qırım” Qırımnıñ her yaqını dolaşdı. Bir çoq ince yüreklerde deren izler taşladı. Lâkin Qırımtatarnıñ çoqlığı onı añlab olamağan edi. Milletniñ dertlerini özinde toplab bağırmaq istegen Hüseyin efendini qırımtatarı öz-özinen boğdı. Hüseyin efendiniñ bu «Nale-i Qırım»-ından başqa yazılı qalğan eserleriniñ olub-olmağanını bilmiymen, onıñ eñ büyük eseri olaraq bir balaçığı qalğan edi. Bilmem o şindi qaydadır?

4. Özenbaşlılar.

Babalı-oğullı iki Özenbaşlı qırımtatarına iki kitab taşlağandırlar. Baba Özenbaşlı – «Olacağa çare olmaz», oğlu Özenbaşlı – «Yıqıntılar astından». Bunlardan ikincisi tiyatro biçiminde yazılğan ve qırımatatar yaşavınıñ bir devirden ekinci bir devirge keçkenini köstermege çalışqandır. Acıq tatarca yazılğan bu eser Qırımda bir qaç kereler tiyatroğa qoyulğan, ve muvaffaqiyet qazanğandır. Bunlarnıñ her ikisi de "Terciman” basmahanesinde basılğandır.

5. Hasan Sabri efendi Ayvazov.

Sabri efendi bir kitab yazıcısından ziyade bir gazet yazıcısıdır. Qırım onı bu yolda pek yahşı tanır. Lâkin bunıñle beraber onıñ basılğan iki kitabı da vardır. Bunlardan birisi 1907 senesinde Baku’da basılğan «Neden bu hala qaldıq?» adlı tiyatro biçiminde, ikincisi de orusçadan çevirilgen «Tayfun» adlı yaponlarnıñ Avrupada nasıl çalışqanlarını köstergen bir kitabdır. «Tayfun» «Terciman» basmahanesinde basılğandır. Hasan Sabri efendi bunda bir çeviriciden başqa bir şiy dügüldir. «Neden bu hala qaldıq»-ğa kelgende ise, bu Qırımnıñ ilk ciddiy bir tiyatr kitabıdır. Bu kitabda sahna yaqından qarağanda, pek çoq eksiklikler körünür. Uzundan uzun monologlar (tek lafetüvler), qıbırdanuvsızlıq ve cansızlıq, onı sahnağa qoymağa mümkün olmaycaq bir halına qoyğandır. Til yağından qarağanda ise, bu Osmanlı edebiyatından Namıq Kemal-bek devriniñ pek yahşı bir örnegidir. Tatar tilinen onıñ arasında hiç bir bağ yoqdır. Onıñ qahramanları arasından Reşid-bek orusça söylengen Said-bek’ke qarşı «hürriyet-i kelâm», «hürriyet-i ictima», «hürriyet-i matbuat» sözlerini tatarca deb köstereki ve bunlarle türk tiliniñ baylığını isbat itmek istiy. Abdülvatan kibi qırımtatarnıñ bütün varlığını köstermek, temsil itmek istegen bir tatarnıñ ağzına öyle laflar qoyula ki, zavallı Hacı Abdülvatan aqay onlarnı Mekke-i mükerremege varğanda arablarnıñ ağızından bile işitmegendir. İşte o kendi-kendine tüşüne: «Qırıma aid tarihlarımız, Avruppalılara satıldı, tabiy bilmezler (yaşlarğa) gençlerimiz! Bu hallara qalmaqlığımızın birinci sebebi vatanımız naehillerin taht tasarruflarına keçmesi. İkincisi, aramızda medeniyet namına çürük tuhumlar ekilmesidir.

Vaqtaki, bir buçuq asırdan beri şia-yı hayatımız sönmekle vatanımıza ağalıq namıle bir çoq zatlar kelmege, Qırımı başdan başa darlaşmağa başladı. İşte Vatan anlarıñ küleryüzlerine, tatlı sözlerine qapıldılar. İçtimaiyet üzere ceryan idik, hayat ve maişetimizi ve vahşiyane bir hayat, bedeviyce bir ömür hesab iderek, bize medeniy bir maişet, parlaq bir hayat bermek içün şeherlerimizde, qasaba ve köylerimizde bir çoq qanunlar vaz iderek, her sene virmek şartıle bir adamdan birer ruble virgü-yı şahs almağa başladılar».

Abdülvatan aqaynıñ bu añlatuvı üç-dört yapraq qadar uzanıb kitdi. O, suriniy kürsüge çıqqan bir molla aqay qadar uzana. Lâkin bizim Qırım molla aqaylarınıñ bile işitmegen arabça sözlerini qamuslardan qıdıraqlab çıqara. Toyda özini diñlegen köylü tatarlarğa añlata. Sabri efendiniñ öziniñ de degeni kibi, tatarlar össinler, çünki onı hiç de añlamaylar. Bu eser başdan soñına qadar oqulub çıqılacaq olsa, onıñ qırımtatarı içün dügül, İstanbulnıñ Şinasi ve Kemal devrinde terbiye olunğan osmanlılar içün yazılğanı añlaşılır. Biz onda pek çoq arabça ve farsi laflarğa rastkelirmiz, ve bunlardan pek çoqlarınıñ da yañlış ve yaki uyğunsız yerlerde ustalıqsız qullanılğanı körünür. Onıñçün bu eser tüşüncesiniñ yahşıcalığına qaramay, qırımtatarı üzerine pek az esir taşlağandır. Hasan Sabri efendi bu yolda pek ziyade madud idi. Çünki o devirde İstanbul kitablarınen terbiye olunğanlarnıñ hepisinde bu soy bir hastalıq var edi. Sabri efendi özini bu yuqucı hastalıqdan qurtaramağan edi.

6. Hüseyin-bek Bolatukov.

Yaş başınen bolşeviklerge qurban kitken Hüseyin efendiniñ «Fatma-Şerfe», «Tecribelerim» ve yaki «Qırım» adlı üç eseri vardır. Bunlardan ikisi manzume, birisi tiyatro biçiminde yazılğandır. Her üçi de soñ almaşınuv devirinde basılğandır. Büyük milliy bir ruhnen yazılğan, lâkin pek az ustalıq ve muvaffaqiyet köstergen bu eserler Hüseyin efendiden ileride büyük faydalar beklemek mümkün olğanını köstereler. Faqat, yazıq ki, qırımtatarı öziniñ bu çalışqır oğlundan beklegen faydasını koramadı.

7. Cemil efendi Kermençikli.

Cemil efendiniñ "Küçük dostlarıma” adlı kitabı balalar içün yazılğan ve almaşınuv zamanında «Qırım ocağı» basmahanesinde basılğandır. Bu, küçük şiirlerden ibaretdir, tili açıq ve añlayışlıdır. Cemil efendiniñ bu basılğan eserinden başqa yazılğan daha pek çoq eserleri vardır. Lâkin onlar daha çıqmadılar.

8. Abdülğafar Şerefeddin Muratov.

Bu efendiniñ «Ne içün çekişeler?» adlı orusçadan çevirilib yazılğan küçük bir kitabçığı ile "Bala yırları” adlı bir da şiir kitabı vardır. Bulardan her ikisi de açıq ve añlayışlı bir tatarca ile yazılğandırlar. Ğafar efendi bir [h]ocadır. Qırım ondan asıl mekteb kitabları beklemekdedir.

9. Abdülhakim Hilmiy efendi

«Qırım tarihı» adlı bir tarih kitabı yazğandır. Bu kitab İstanbulda basılğandır. Bir usul, metod ile yazılmasa da, pek çoq çalışuvlarnıñ neticesinde meydanğa kelgen bu eserde Qırım tarihına dair pek çoq malümat vardır.

10. Cafer efendi Seydahmed.

Cafer efendiniñ iki eseri vardır. Birincisi tarihiy ve siyasiy, adı «Qamçı saltanatı», ikincisi edebiy, adı «Közyaşlar»-dır. Bunlarnıñ her ikisi de İstanbulda basılğandır. «Közyaşlar» başda felyeton yerinde «Millet» gazetasında basılğan edi. Bu kitabda iki hikâyeçik vardır. Bunlardan eñ muvaffaqiyetlisi – «Milliy duyğu»-dır. Cafer efendi bu eserinde milliy duyğunıñ neden ibaret olğanını pek açıq olaraq köstermege muvaffıq olğandır. Bunıñ büyük edebiy bir degeri vardır. İnsan onı ağlamadan oquyamaz.

11. Hasan efendi Çergiyev.

Hasan efendiniñ basılğan tek iki küçük eserçigi vardır. Bunlarnıñ her ikisi de manzumedir. Birisi orusca harflernen, orus istibdadı zamanında basılğan «İşit, mevta ne söyleyur?» adında, ikincisi de almaşınuv zamanında basılğan "Taqdir” adlıdır. Hasan efendiniñ basılmağan pek çoq qıymetli eserleri de vardır.

12. Şakir efendi Aliyev.

Bu efendiniñ 1917-nci yılda Aqmescid’deki "Qırım ocağı” basmahanesinde basılğan "Duyğularım” adlı otuz iki yapraqlı bir şiir kitabçığı vardır. Şiirleri tüzgün, açıq bir tilnen yazılğandır.

13. «Uçqun» neşriyat cemiyeti.

Bağçasarayda birinci orus almaşınuvından soñ yasalğan bu cemiyet balalar içün kiçkene kitabçıqlar bastırmaqnı üstüne alğan edi. Orusçadan çevirib üç-dört dane qadar yufaq eserler basdırdı. Soñ bilmem qaysı sebeblerden ötrü, dağılıb kitdi. Başlağan işini pek az yapıb oldı. Bu cemiyetde Celâl efendi Meinov, Umer Sami efendi, Hüseyin efendi Baliçiyev, Yahya efendi Bayburtlı ve daha başqaları vardı. Bu kitablardan şindi varmı, yoqmı, ehali tarafından rağbet kördimi, bilmiymen!..

İşte közge körüneturğan Qırım kitab yazıcılarından ilk baqışda seçileturğan bunlardır. Bunlardan başqa bir de mekteb kitabları yazğan altı-yedi efendi vardır ki, biz bu yazılarımızda onlarnı saymaqnı temelimizniñ tışında köremiz. Mekteb tışında kitab yazıb çıqarğan bu efendilerden başqa unutulub qalğan bir qaç efendiler daha vardır belki. Lâkin, menim şindi onlarnı qıdıraqlamağa vaqtım yoq. Onlarnı bizim «Añlav ve edebiyat tarihımız»-nı yazacaq kişige taşlayman. Menim bunlarnen köstermek istegen şiyim – Qırımnıñ kitab yaqından qarağanda ne qadar artda qalğanını köstermekdir. Qırımda kitab soruvı daha bir ihtiyac, bir kerek halına kirmegen ve kitablarnıñ bir milletniñ yaşavı üzerine olğan tesiri añlaşılmağandır.

Bu yazğan yazıcılarımnıñ pek çoğı sağdırlar. Onlarnıñ hepisiniñ elinde yazılğan bir çoq kitabları var. Lâkin, onlar bir türlü basdırmaqnıñ çaresini tapamaylar. Basdıracaq kibi basmahane tapılmağanı kibi, bu işlerni üstüne alacaq yol bilir kitab alış-verişçileri de yoq. «Qırım kitab yurdı» mağazesi bu işke başlamaq istiy, meydanğa bir qaç eserler de ketirdi. Lâkin, bütün Qırımnıñ kitab ihtiyacı böyle bir magazanen toldırılıb olmaz. Bunıñ içün daha pek çoq çalışuvlar kerek.