Ay meselesi¹

1917. — № 114. — Noyabr 26.

I

A. Battal efendiniñ "Qurultay” (nomero 26) gazetasında derc itdigi bayraq meselesi münasebetiyle yazdığım maqale "Millet”in 109-ncı nomerosında derc olundı. Bu bayraq münasebetiyle bir de onıñ üzerideki alâmet ve işaretler meselesi doğdıqda, ilk evel "ay” alâmeti ortaya çıqdığından, ben de bu meseleye dair toplaya bildigim malümatı da virecegimi vad itmişdim.

Ayn şu zamanda "Şura”nıñ soñki nomerosında Nuşirvan efendi Yavuşevin "ay-yıldız”a dair bir maqalesi derc olunmış ve bu maqale dahi "Millet”e aynan derc olunub², ahırında idare tarafından benim fikirim soralmış. Benim buña dair hususiy fikirim olmaz, bu hususa dair cevabı ancaq tarih virebilür. Eger bugün meseleye ortaya "bize ne kibi alâmet ve ya bayraq ihdat itmeli?” suretinde qoyılsa idi, bu halda yalıñız ben degil, her kes de bildigini söyleyebilirdi. Madamki, mesele muayen bir şey üzerinedir. Bu halda onıñ haqqında fikir ve mutalia yürütmek lâzım keliyur.

Nuşirvan efendi diyur, ki:

"Ay – türk-tatarların milliy alâmetleri olub, büyüklik ve yükseklige delâlet ider. Ay yanıñda duran yıldız milleti hidayete kötüriyur, ay ve yıldız ile tezyın idilmiş al bayraq – türk-tatar alemin öz sayesine alub, namus ve [milliyetni] muhafaza yolında yükselmeye ve ğayeye doğrı yol tutmaya davet ider.

Rusiyede yaşayan türk-tatar dahi evel zamanlarda milliy bayrağa malik idiler.

Tatar halqınıñ yekâne tarihı ve muqaddes hatırası olan "Cüvim bike”³ minaresi başındaki ay alınub, onıñ yerine başqa şey qonıldı.

Süyüm bike minaresi altında muhtariyet şiarı ile açılmış "ay” ve "yıldız”lı al bayrağımız bizi yükseklere, büyüklige, doğrılığa çağıracaq...”.

Bunıñ qısqası: Nuşirvan efendiniñ fikirince "ay” türk-tatarların milliy alâmetidir. Süyüm bike minaresi başında ay var idi. "Ay” ve "yıldız”lı al bayraq tatarların milliy bayrağıdır.

"Millet” gazetası Nuşirvan efendiniñ fikirine tamamıyle iştirak idemedigini beyan itmiş.

"Şura” mecellesi bu münasebetle bir fikir beyan itdimi, itmedimi — bilemiyurız. Zira, "Şura”nıñ o nüshasını köremedik. Lâkin mühterem "Şura”nıñ 1910 senesi çıqmış 2-nci nomerosında "Müslimanlarda ay alâmeti”, nam maqalede ay haqqında şu malümat körülmiş idi: "...hristian halqları qatında "ay” kelimesi ve suretini islâmdan kinaye itmek adeti meşhürdir. İslâm eserlerinden haberi az olub da Avrupa alimlerine tadliq idüciler dahi mescid minarelerinde ve tariqat şeyhleriniñ bayraqlarında ay resimleri körüb hüküm çıqaruvcılar bunıñ muqaddes ve diniy bir alâmet olacağını zann iderler, lâkin böyle zann asılsızdır. Ay islâmlar qarşında diniy bir alâmet olmadığı kibi, din noqta-i nazarında muqaddes ve mühterem de degildir. Ay, islâm qavimları arasından yalıñız Türkiye devletiniñ resmiy bir alâmeti olub, Türkiye tebaası oldıqları münasebetiyle işbu resmiy alâmeti Mısır ile Tunis vilâyetleri de qabul itmişlerdir”.

Bundan soñra "Şura” ay hususında bir qaç fikirler beyan idiyur. Bunlardan biri şudır ki, türkler eski vaqıtlarda (yani zaman-ı mecusiyetde) "yıldız” ve "ay”a ibadet iderlermiş. Soñra bu ay resmiy turkler indinde din remzinden çıqub resmiy alâmet olmış. Türkler dinlerini deñişdirseler de, "ay” resimini hep tutub kelmişler. Hatta Deşt-i Qıpçaq paytahtı "Saray” şeherinde Hansaray üzerinde biyük bir ay alâmeti olmış.

Türkiye sultanları Qırım türk qavminiñ resmiy alâmeti olan "ay” suretini qabul idüb devletleriniñ resmiy alâmeti itibar itdiler, didikden soñra, "Şura” bu rivayeti zayıf körüyur ve buña delil olaraq Türkiye sultanlarından "ay” alâmeti ancaq Mehmed Fatihden başlandığını kösteriyur.

Bahriye [mir-Nevarinden] Eyub Sabri efendiniñ "Mirat-ı Mekke”, nam eseriniñ 913-nci sahifesinde "Haber-i muteber”, unvanıyle işbu satırları körmişdim: "Minare-i külâhlerinde helâl (yarım ay) bulundırılması muqteziyat-ı şeriyeden olmayub zuhur İslâmdan evel ittihaz olunmış bir adetdir. Eskenderin babası [Filbiusın] İstanbul şeherine hücum ile mağlüb olması helâlin tuluna tesaddüf itmiş ve İstanbul sakinesi bundan mahzuz olaraq helâlin tulunı fal-ı hayr add ile bayraqlarında birer helâl resimi bulundırmağa usul-ı ittihaz ilemişler idi. Bu adet bilâhire Qayasıra-i mülükâne⁴ ve badehu selâtin-i İslâmiyeye intiqal itmekle hem sancaqlarda ve hem de minare-i külâhlarında birer helâl resmi bulundırmaq usulı vaz idildi ve bu usul refta-refta memalük-i İslâmiyeniñ kâffesine tamim idildi”.

"Şura” ikinci bu mutaliayı da beyan itmişdir. Bundan añlaşıldığıya köre, "ay” sureti İstanbulda yunaniler zamanında bulunub İstanbulın fethinden soñra, Mehmed Fatih hazretleri Rum ehalisiniñ hatrını hoşlamaq qasdıyle şu alâmeti ibqa itmiş.

"Şura” işbu rivayetlerin, zann ve qıyasların her birine de ihtimal viriyur.

Süyüm bike üzerinde ay varmı idi, yoqmı idi? Bu hususda Nuşirvan efendi bir delil köstermiyur. Bugün "Süyüm bike” qullesiniñ mescid minaresi olub olmadığı özi meşkük bir mesele oldığı halda onıñ üzerinde ay var idi dinile bilürmi?

Süyüm bike qullesi belki Qazanda Sabı oğlı Toqtamış namından Balukale hanlıq sürdigi zaman, Süyüm bike tarafından inşa idilmişdir. Lâkin bu qulleniñ usul-ı mimarisi ne Qazanda, ne qadır-ı Bulğarda ve ne de Türkistandaki mescid-i minarelerine beñzemiyur. O asırın qalâ Kremllerinde meşhur olan usulda yapılmış bir askeriy tarassud qullesi olması da müctemlidir. Lâkin qalâ derunında bulunmış "Nur Ali” mescidine minare vazifesi körmesi de ihtimal haricinde degildir. Diqqat idilirse, Süyüm bike qullesi Moskva Kreml qullelerine pek müşabehedir.

Bir de Nuşirvan efendi qatiy olaraq diyur ki, "ay yıldızlı al bayraq” türk-tatarların milliy bayrağıdır. Delil varmı? Bu kösterilmeyur.

Yalıñız şu qadar var ki, Qazanlı qardaşlarımız arasında "ay” şekili pek ziyade meydan almışdır. Köze körinen her şey üzerine ay qondırırlar. Alelhusus, minare, minber ve mihrab üzerileri ay tolar qalır, mescid havlisiniñ reşotkaları da "ay”lanır. Olabilir ki, aralarına da bulunan missionerlerin adım başına yapdıqları kilisalerın üzerine haç toldırmaqlarına qarşı tatarlarda "ay”yı quvetlendirmeye bittab mecbur olmışlardır.

Bu meselede hatta bir derece taqlid eserleri de körülmişdir. Mesela, ruslarda yeñi inşa idilen kilisalar üzerine haç diklemek merasimine qarşı Qazanda minareye "ay” köterüv merasimi qabul idilmişdir. Semerqand usul-ı mimarisinde inşa idilmiş Petrograd Cami-i Kebiriniñ ne qubbesinde, ne de minarelerinde ay alâmeti olmadığı da onıñ Türkistan mescidlerine taqliden yaptığındandır. Arabistan, Mısır ve Türkistan minareleri üzerinde ay alâmeti qoyılmayur.

Bu suretle "ay” şekiline İslâm alâmeti rengi virildi, osmanlıda resmiy alâmet tanıldı, şimdi bir de umum türk-tatar milliy alâmeti olmaq üzere qabul itdirilmek isteniliyur.

Elbette, bu milletin işidir. İstedigi ve tabiatınıñ sevdigi alâmetleri qabul idebilir. Lâkin, tarihan ve dinen buña mecburiyet olub olmadığı yuqarıdaki mütalâalardan añlaşılır.

Qartal quş alâmeti

II

Biz dimişdik ki, "Ay” yunanilerden türklere keçmiş. Bilakis qartal quşı eski tatarlardan yunanilere ve bilahire nemse ve ruslara keçmişdir. Bu hususda şu malümata tesaddüf olundı.

Bundan 2-4 biñ seneler muqaddeminde Fırat ile Süriye qıtaası aralarında "hitt” ve yahud "hitit” namında bir qavm yaşamış. Bu qavmıñ kendi medeniyeti olmış. Buralarda bir çoq seneler hükümet sürmişler. Bunların hiroğlife beñzer kendi elifbası olmış. Bunlarda taş üzerine heykeltraşlıq müteber bulmış. Taşlar üzerinde qalmış resimlerinden ve qıyafetlerinden bu qavmın "Sam” cınsına mensüb olmadığı ve qıyafetlerinden moğol ve turan cınsından oldıqları ehl-i fen indinde tahqiq itmiş. Zaten Tevratda ve yehudi asarında bu Asyadan kelmiş bir halq — deyu kösteriyurlar. Bunlar Toros dağlarınıñ şimal tarafında oturmışlar.

Bu havalide alelhusus Kerkük ve Boğazköy civarlarında bunlardan qalma taş üzeri hakk olunmış bir çoq yazı ve şekiller vardır. Bunlar arasında bir de "çifte qartal” resimi bulunmışdır. Bu çifte başı qartal quşı alâmetini hitt tatarlarınıñ hükümdarları saray qapusında yapdırmışlar. Bu resim düşmanlara qarşı hittlerin canavar kibi hücuma hasır oldıqlarına işaret manasında qullanmış. Bu alâmet bilahire romalılara keçmiş bundan VIII-IX asır muqaddeminde ehl-i salib, oralara kelüb işbu alâmeti körüb qaytdıqlarında Avrupada ve Yunanda da bu alâmeti istimal itmeye başlamışdır. Vaqtıyle Selcuk hükümdarlarınıñ alâmet-i resmiyelerini teşkil iden qartalın ilk evel hittler tarafından icad olundığı pek yaqın tutılıyur.

Ruslara ise qartal quş alâmeti knâz Üçünci İvan vaqtında keçmiş idi. Üçünci İvan Yunan qayseri Paleologın qızı Sofya ile evlendigi vaqıt, uzmana qadar rus arması olan atlı Georgiy resmine qartal quş alâmetini de ilâve itmişdi. Bilahire, atlı Georgiy qartalın köksinde, qalqan üzerinde qaldı.

İmperatorlıq künlerinde qartalın başlarında tac bulunıyurdı. Şimdi demokrat Rusiye hükümeti qartalın başlarını tacsız olaraq resim idiyur.

Bir vaqıtlar Asyadan atı üzerinde kelerek, Suriye toprağında başlamış ve hususiy medeniyetini yaşatmış olan hitit moğollarına ve çifte başlı qartalı anlar icad itdigine dair mufassal-ı malümat Ahmed Refiqın tarih-i umumiyesinde (cıld 1) ve meşhur Fransa müverrihı Eliza Reklonıñ rusçaya tercime olunmış "İnsan ve küre-i arz” nam büyük eserinde (2 cıld) vardır.

Qırımtatarınıñ askerligi⁵

1917. — № 4. — İyün 30.

Qırımtatar — asker oğlıdır, yigit oğlıdır. Askerlik nedir, yigitlik nedir bilir. Dostlıq nedir, düşmanlıq nedir, onı da bilir. Andını tutar, faqat ahdına vefayı da ister.

1773 senesi, yanvar 29, ahdnamesi mücibi Sahib Geray ve Yekaterina zamanlarında qırımtatar "mustaqil” bir millet tanıldı, 100 sene keçmeden 1783-de Rusiyeye qoşuldı. Tatarlar Rusiye tebaalığına yemin ve and itdiler.

Artıq ikinci senesi olan 1784-de beş divizion atlı asker tertib iderek, Rusiyeye askerlik hıdmetine başladılar. 1787-de Yekaterina Qırımı ziyaretinde onı "Or” qapusından qarşulayub her yerde muhafaza iden ve qonaqbaylıq kösteren tatar "beşlisi” idi. Bu beşliler 1796-da dağıtıldı. 1906-da Birinci Aleksandr zamanında qırımtatarlar cümle musarrafı kendi ceblerinden olmaq üzere 4 polk asker teşkil itdiler. Bu 4 polk Rusiyeniñ "Vatan muharebesi” namıyle meşhür olan 1812 fransız muharebesinde sefere çıqub, tarihda eñ meşhür Smolenskiy, Borodıno ve ğayrı muharebelerde cenk itdi. Büyük yigitlikler kösterdi, Rusiyeniñ düşmandan müdafaasına hıdmet itdi. Moskvadan fransızları quvanlar arasında qırımtatar da var idi. Qırım yigitleri o vaqıt Prussiyaya soquldılar, Dançığı muhasara itdiler. Qırımtatar esir tüşmek ne oldığını bilmez, olmadıqça safdan çıqmaz idi. 1818-de bu polklar dağıtıldı.

Faqat, qırımtatar askerlik itmeyince yaşayamaz idi, silahsız, nizamsız yaşamaq aña can sıqısı keliyurdı. 1825-de yine askerlik istedi, qırımtatarnıñ yigitligini inkâr idemeyen Birinci Aleksandr bunlardan bir eskadron-gvardiya teşkil itdi. Qırımtatar seneviy can başına 17 kapik askeriy virgi virmek üzere eskadronıñ musarrafını kendi üstüne aldı. Yine de qırımtatarnıñ aqçasıyle Peterburgda mezkür eskadron içün yedi yuz biñ (700.000) ruble qadar bir masrafa Obvodnoy kanal kenarında muhkem ve mühteşem kazarmalar yapıldı, kazarma dahilinde mihrablı ve minberli ğayet ziynetli cami yapıldı, 1864-de gvardiya dağılmasıyle qırımtatarnıñ öz aqçasıyle yapılmış kazarması cami ile beraber topçı kazaklara virildi. Qırımlılar Qırıma qaytdılar. Qırımtatarnıñ askeriy mescidi var iken Petrograd müslimanları elli yıldan beri kira ile oda tutub namaz qılıyurlardı. Bu cami müslimanlara virilebilirdi, faqat ne oldı malüm degil!..

1828, Osmanlı-rus muharebesine Qırım atlısı dahi iştirak itdi. Tatar aydını tutıyur, ahdına vefa idiyurdı. Dobrıca ovasından keçdi, Köstence ve Varnayı muhasara itdi, Varnayı aldı bile.

1854, Sevastopol muharebesinde Qırım atlısınıñ bir qısımı Sevastopolde cenk idiyur, diger bir qısımı da Petrogradda Kronştadı ve Baltıq deñizi sahillerini muhafaza idiyurdı.

Faqat, biraz soñra, tatara bu gvardiyalıq da çoq körüldi, dağıtıldı, sebebi Allah bilir!..

1877, Tuna muharebesi zamanında qırımtatar gvardiyasınıñ zapasları toplanub cenk meydanına yollandı, Gornıy Dubnâk, Plevna kibi büyük muharebelerde iştirak itdiler.

Tatar seneviy 17 kapiklik asker nalogından ancaq 1878-de azad idildi.

Bu para gvardiya askerlerimizi besledikden soñra, her sene artub qalıyurdı, bu suretle yarım million ruble qadar artub qalmış aqça harbiye nezareti hükm ve tasarrufında qaldı.

1890 senesi tatar gvardiyası bus-bütün dağıtıldı, qırımtatar masrafı kendi cebinden olmaq üzere tamam 64 sene doğrılıq ile ve yigitçe hıdmet itdi, andını tutdı, ahdına vefa itdi.

1874-de Rusiyede umumiy askerlik fermanı çıqdıqda, qırımtatarlar Bağçasarayda ayrı eskadron olmaq şartıyle atlı asker hıdmetine alındılar.

1874, mart 24 küni Bağçasaraya kelüb, Hansarayına ehaliyi toplayub askerlik fermanını ilân iden knâz Vasilçikov tatarlara şu yolda ahd itdi:

"Bilesiz ki, sizlerden alınan tatar askeri bu guberniyadan tışarı çıqmayub, aher millete qarışmayub Bağçasaray civarında kazarma yapdırub, anda oturacaqları hem dahi hasta tatar askerine mescid yapdırub, imam ve muezzin nasib ve tayin idüb böylece güzel uslüb üzere tutulacaqlar. Üçer sene hıdmet idecekler ve hem bile sizge bu ağız, bu dil, benim ise de cevab padişahımıñdır”. Qırımtatar bu sözi diñledi, "ale-r-re’si ve-l-ayn”, diye qabul itdi. 1874, mart 24 kündüz, saat 8, diye kitabnıñ kenarına yazub da qoydı, eskadron olaraq askerligine başladı.

Bu eskadronlara sığmayub, artub qalan yigitlerden bir nişancı rotası "Krımskaya Strelkovaya Rota” teşkil olundı. Bu tatarlar bir qaç ay keçmeden bütün okrugda birinci ve aliy-ül-alâ nişancılar, diye tanıldılar, büyük generallar, qırımtatarına nişancılıqda bütün Avrupada, ancaq "Alpiyskiy streloklar” müsaviy kelebilirler, diyurlardı.

Hayatında, ancaq yigitlik, ancaq doğrılıq, ancaq ahdına ve fedakârlıq tanıyan qırımtatar tabi olmaya söz virdigi, and itdigi Rusiyeye askerlik idiyurdı. Faqat, öte tarafda eski Rusiyeniñ, Romanovların desisekârane idaresi onıñ milliy varlığına quyu qazdığını körmez ve belki bunı ümid bile itmezdi. Çünki saf yüreklidir. Qırımtatarnıñ dilinde: Devletimiz Rusiyeye sadaqat ve hıdmet” sözi tesbih olmış idi. Askerligi kendisi ister, masrafını da kendisi virir, eñ büyük muharebelere bir avuç oldığına baqmaz, kendi başına kider, yigitlikler kösterir. Vücudınıñ yarası, ayağınıñ tuzı ile Qırımına qaytır kelirdi. Eski qırımtatar askerlikden çıqdıqdan, qara qalpaq, tükli ton, sarı papuçı kiydikden soñra bile muharebelerde Georgiy nişanı almış asker qardaşlarını temenna iderek, yigitleri kördikde selâmlamaq adetinden vazgeçmeyurdı.

İlminskiyler, Pobedonostsevlar hud’a ve desiseleri yoqsa daha körünmez, bilinmez millet ve milliyet hainlerini şeytanlıqları ile Üçünci Aleksandr zamanında 1813 senesi qırımtatarnıñ nişancı rotası dağıdıldı. Bu seneden itibaren, qırımlılar 14 ve 15-nci polklara ve 7 ile 8-nci Dragon atlı polklarına dağıdılub, buralarda asker hıdmetine mecbur idildiler. Eski hükümet ahdını bozdı.

Yuz sene zarfında bütün güzel ve necib hasılatlarını defa-defa köstermiş tatarların hıdmetine mükâfatan ve knâz Vasilçikovın "Bu ağız ve dil benim olsa da, cevab padişahımıñdır”, diye virdigi andlara ve ahdlara rağmen, tatarlardan ayıruca polk teşkil olunmayub, bilaksi, rotası da dağıtıldı. Tatarlar polklara kirdikde anda da bir rotaya düşmeyub, hatta ellerinden kelse, 3 tatarı altıya bölerek ve mümkün ise çerikleyerek, rota-rota taqsim itmek adeti başladı. Tatar hainlik itmedi. Emniyetsizligi mücib olacaq amel ve hareket köstermedi, faqat parça-parça polklara, rotalara taqsim olunıyurdı.

Yigit oğlı yigitler, dilini, dinini añlamadığı soldat arasına düşdiler, domuz eti yimeye, aqşamları köşeye baqmaya, müslimanlar "basurman” ibaresi ile tahqir iden soldat türkileri yırlamaya mecbur idildiler. Artıq bunların milletine, milliyetine hürmet ve itibar qalmadı, virilen ahdlar ayaq altına alındı. Qırım atlı polkı qalsa da, bu da köz böyamaq içün idi. Yaki Nikolayın ve qarısınıñ şahslarını muhafaza içün idi. Faqat, ayrı hıdmet iden bu polkın devlet müdafaasındaki hıdmetleri bugün köz ögündedir.

Strelkovıy rota fesh idilüb, askerler polklara dağıdıldıqda nihayet qırımtatarnıñ canı bir şeyleri duydı, ürkdi, köziniñ ögine eski rus menhus idaresi bir qara bulut kibi köründi, "köçemen!”, didi. Köçmeye başladı. onıñ başqa dürli protestosı yoq idi. "Ahdına vefa itmezsek, Allaha ısmarladıq”, didi, qalpağını, çoluq-çocuğını aldı yollara düşdi, qırıldı, töküldi, ğarib illerde perişan oldı. Yigitlige qarşı vefasızlığı tatarın qalbi hiç bir dürli çekemedi.

Tatar kendine qarşı tutulan siyasetin ne olacağını sezmeye başladı, artıq "hürriyet” bekleyurdı. 1905 keldi, tatar "müsavat, mekteb, ayru askerlik”den ibaret olaraq, yalıñız 3 şey istedi, faqat, o hürriyet çürük çıqdı. Tatar susdı, susdırıldı. O yigitleri gorodovoy ve urâdnik ile qorqutdılar. Habislere atdılar.

Nihayet 1917, fevral 27-de hürriyet çıqdı. Hürriyet tamme ilân olundı. Rus demokrat hükümeti bütün milletlerin istiqlâliyeti ve muhtariyeti sözini ve fikirini umum dünyaya neşir itdi. İnsanları buña davet itdi. Bayrağına "Haq ve adalet, müsavat ve ahvat” yazdı.

Tatar: "Haydı buña da inanayım”, didi. "Ur-ra” bağırdı. "Artıq haqqımız tanılacaqmış”, didi, polklardaki askeriy qazanını ayırdı, Aqmesciddeki askerler iyün 18-de bir yere toplaşub "Eski haqqımızdır, bir yerde qoşma olaraq hıdmet idecegiz”, didi. Bu bütün milletin haqqı ve arzusıdır. Buña qarşı garnizon naçalniginden "razboyniki!”, yani "haydudlar!” cevabını aldı. Halbuki, bu bir imtihan idi. Tatar hürriyet varlığını bundan añlayacaq idi. Tatarı polklara ayırmaq eski idareniñ emniyetsiliginden kelmiş idi. Tatar bugün kendine emniyet olundığını körmek istedi, faqat işi bazarlığa bindi.

Tatar yigitdir, haydud degildir, askerlikden qaçmaz, tatar yigitligini tatar olaraq köstermeyi sever, köstermişdir, kösterir. Tatarı çil yavrusı kibi, para-para polklara ayırırlarsa, tatarın eli-ayağı qırılır. Tatar ayrı asker olursa, devleti, hürriyeti müdafaa ider. Andına, ahdına vefakârdır. Faqat, haqiqıy arzusı tanılmalı!