Qırım Müsliman
İcra Komitesiniñ topraq meselesi haqqında qabul itdigi maddeyi ve
umum Rusiye müslimanlar syesdiniñ qadın meselesi haqqındaki
qararını protesto itmek için Dereköylilerden bazıları sentâbr
30-da Dereköyde bir volost syezdi çağırılmasına qarar virmişler
ve bu qararlarını Dereköy volostı müsliman komitesi vastasıyle
icra itdirmişlerdi.
Mezkür künde 18 qaryesi şimal olan
Dereköy volostınıñ her qaryesinden vekiller keldigi kibi, Qırım
müsliman merkezi icra komitesinden de Cafer Seyidahmed, Hasan-Sabri
Ayvazov, Seyid-Celil Hattatov ve Ahmed Özenbaşlı efendiler hazır
idiler. Bundan mada, Yalta amele fırqasından, Dereköy "Taze
hayat” cemiyetinden ve 4-nci, 6-ncı ordular vekileri de syezdde
bulunıyurlardı. Vekiller Dereköy mektebi azbarında toplandı.
Meclis Abdullah efendi Hatibov tarafından açılub, syezdin idaresi
için reis ve kâtib saylanmasını teklif itdi. Dereköy ve Ayvasıl
cemaatlarından müteşekkil bir fırqa (bu fırqa arasında vekil
olmayan da çoq idi) Seyid-Yahya Qadıyevin komandası altında
gürültüler içinde reislige Ahtem İbrahimovı, reis muavinligine
Mustafa Hatibovı, kâtiblige zabit Bulgakovı sayladılar. Reislige
Seyid Celil Hattatov dahi teklif idilmiş ise de gürültüler
arasında neticesiz qaldı.
Cafer efendi Seyidahmed, qanun
hilâfına olaraq yapılan bu hareketleri protesto iderek, yalıñız
Dereköy ve Ayvasıl cemaatları tarafından yapılan bu intihab
doğrı olmadığı kibi, bu ictimain virecek qararları dahi umum
Dereköy volsti syezdi qararı olamayacağını çünki reye vekil
olmayanlar da iştirak itdiginden qararların hükümsiz qalacağını
arz iderek, reis intihabına yalıñız vekâletname ile kelmiş
vekillerin rey virmesini, delegatların hangi komite ve hangi cemaat
tarafından keldiklerine dair ellerinde resmiy kâhıd olub
olmadığını sorulmasını teklif itdi. Bu teklif ekseriyetara ile
qabul olundı.
Mekteb azbarında syezd yapılması
münasib körülmediginden eski "volostnoy pravleniye” binasına
gidilerek, yeñiden reis intihabına kirişilüb ekseriyetara ile
reislige Seyid-Celil Hattatov, reis muavinligine Salih İbrahimov,
rusça kâtiblige Hüseyin Baliçiyev, türkçe kâtiblige Mehmed
Arif efendiler saylandı. Pek eqaliyetde qalaraq, mağlüb olanlar
bir çoq gürültülerle protesto maqamında darılub kittiler.
Faqat, onların arqasından giden olmadı.
Bundan soñra syezd açılaraq, işe
kirişildi. Syezdde baqılacaq meseleler icra komitesiniñ ve umum
Rusiye müslimanları syezdiniñ topraq ve qadın meseleleri haqqında
qabul itdigi madde ve qararlar olub, topraq meselesiniñ şeriat
noqta-i nazarından hal idilmesi İbrahim efendi Tarpi, huquq noqta-i
nazarından da mirovoy sudya Mehmed ağa Bekirov syezdin
mütteşebbüsleri tarafından davet idilmişdi. Faqat, maatteessüf,
bunlardan hiç biri nedense, syezde kelmemişlerdir.
Emir-Hüseyin
efendi Şuğu tarafından Müsliman İcra Komitesiniñ topraq
meselesi haqqında qabul itdigi madde hususında malümat virilmesini
teklif itdi. Yalta uyezdi müsliman komitesi reis Cafer efendi
Ablayev söz olaraq didi: "Sayğılı cemaat! İşin haqiqatını
añlamaq için soğuq qanlıqle diñlemeñizi rica iderim. Yalta
uyezdi Müsliman İcra Komitesi 14 aydan beri milletin işlerini
köriyur. Bu müddet tarafında komite çoq işler yapdı. Meselâ
şeher, volostnoy ve uezd zemstvoları saylavlarına dair halqı
hazırlayaraq, mezkür müesseselerin pek çoq tatar glasnıylerin
keçirmeye muvaffaq oldı. Bundan qaç kün muqaddem, Qırım atlı
polkı askerlerinden Ahmed Bekirov namında buraya bir asker kelerek:
"Mahkeme-i şeriye sizin topraqlarıñızı pay itdirecek, büyük
topraqları küçük parçalara bölerek, her kese müsaviy suretde
dağıdacaq. Bu suretle dedeleriñizden qalma topraqlara başqa
milletler sahib olacaq”, kibi sözler söyleyerek, halq arasında
fesad çıqardı. Sotsialist fırqalarınıñ programmalarına biraz
aşna olanlar bu kibi sözleri hiç bir zaman söylemezler...
Cemaat, aramızdaki bazı fitneciler
Yalta uyedi müsliman komitesi azalarından bazılarınıñ
şahıslarına da doqunmaya şahsiy ilişlerine kirişmeye
başladılar. Hatta benim kendime bile "provakator” didiler.
Halbuki, onlar kendileri yalı
boyunıñ umumiy kurort halına ketirilmesine razı olaraq, kadet
doktorları ictimayine qoşuldılar ve yalı boyunıñ kurort
idilmesine muvaffaqat itdiler. Eger yalı boyı kurort olursa,
bostancılıq, bağçecilik itmek, tütün saçmaq mümkün
olamayacaqdır. Belki yalı boyı başdan başa ruslara mahsus bir
hastahane, bir tedaviyhane halına kelecekdir.
İşte biz bu işe razı
olmadığımızdan ve yalı boyı tatarıñdır, burada ancaq tatar
yaşayacaqdır, didigimizden onların taatlarına oğradıq. Faqat,
cemaat yalı boyı tatarı kendi topraqlarına kendisi sahabet
idecekdir (alqışlar).
Biz qaç aydan beri zemstvoda
çalışıyurız, oraya kirdigimiz kibi, birinci düşüncemiz
mektebler oldı. Tatar parasıyle açılub da şimdiye qadar tatarın
faidesi nazar itibara alınmayan zemskiy şkolalarda milliy
muallimler celb idilüb, onların maaşlarınıñ zemstvodan
virilmesini taht-ı qarara aldıq. Biz yine uyezdnıy zemstvo
saylavlarında vicdanlarından emin oldığımız adamlardan bir
cedvel yaparaq millete taqdim itdik, millet de bunı qabul itdi.
Onlar ise hiç bir iş yapmadıqlarından maada, bizim tertib
itdigimiz cedveli de baltalamaq istediler. Eger biz bunı yapmamış
olaydıq tatar zemstvoya glasnıy keçiremeyecek idi”.
Bundan soñra Cafer Ablayev
qırımtatarnıñ Türkiyeye hicret itdiginiñ başlıca esbabı
tatarın topraqsız qaldırıldığından oldığı ve bu hicret
tatarlara maddiy ve maneviyun zararlar iras itdigini, Yekaterinanıñ
sevgilileri tarafından tatar topraqları nasıl taqsim idildigini
ğayet müessir bir lisanle añlatdı ve eñ soñra:
"Cemaat, bugün qarşıñızda bulunan gençlere
emniyet ve itimadıñız varmı?”, sualini virdi.
Bütün cemaat bir ağzından: "İnanıyurız, itimad
idiyurız. Sizlerin iş başından çekilme [....]” alqışladılar.
Ahmed efendi Özenbaşlı:
Arqadaşlar! Şimdiye qadar tatarın
topraqsızlıq ve huquqsızlıq yüzünden çekmekde oldığımız
hamt ve meşaqatları köze alaraq, biz iş başına keldigimiz kibi,
açdığımız bayraqda bir şey yaşatmaq istedik ki, o da haq ve
haqiqatdır. Bunıñ için biz qorqmayurız. Biz muhalef olanlar söz
ve iş ile degil, belki yumruqlarıyle meydana çıqıyurlar.
Biz sotsialistlerin programlarını
ğayet büyük bir diqqat ile tedqiq itdik. Hangi fırqa tatar için
faideli ise, oña yananışdıq. ayn zamanda bizler her şeyde
muqaddem millet ve milliyet munafını düşündik. 1906 senesi bizim
pişdarımız qadetlerle birlikde gidiyurlardı. Biz ise onlarle
beraber kidemedik. Belki her hususda başqa milletlerin de huquq ve
munafına qarşu kitmeyen sotsial-revolütsionerlerle kitmeye qarar
virdik. Sotsialist revolütsionerler bütün milletlerin hürriyetini
kendi ellerine virüb "Her millet kendine mahsus bir tarih ve
medeniyeti vardır. Binaenaleyh, her milletin bu haqqı tanılmalıdır.
Saadet, ancaq böylelikle meydana kelir”, diyurlar. Bunıñ için,
yani bundan soñra dahi paytahtdan kelecek emirlerle kitmemek için
bu fırqaya qoşulmaya mecbur oldıq. Siz bunı muvaffaq
köriyurmisiñiz?
Köriyurız, biz bundan soñra
kidecek yolumızı kendimiz çızalım”, sadaları işidilirse,
Ahmed efendi Özenbaşlı sözine devam ile diyur:
"Kiyev Rada meclisinde bütün
mahküm milletler Rusiyede adem-i merkez – federatsiya idaresi
qurulmasını taht qarara aldı. Bu qarara biz de dahiliz. Şimdi ben
sizden sorıyurım: aceba biz kendimiz kendi topraqlarımızı keri
alalımmı? İşte biz başına keldigimiz kibi, hiç bir tereddüdsız
programımıza topraq meselesini qoydıq. Madamki, bütün milletler
federatsiya printsipini qabul itdi.
O halda cebren alınan topraqlar
çarlar, knâzlar, ğraflar, pomeşikler elinde qalmayacaq, biz de
Qırım toprağını qırımtatarına alub virmeye and itdik. Qırım
qırımlılarındır. Qırımda tatar hür olaraq yaşayacaqdır
(uzun alqışlar).
İsmail efendi (4-ncı ordu askerlerinden):
Arqadaşlar, ben bütün Rusiye
müslimanları ictimainde Qazanda muallimler syezdinde, hatta ulema
nedvesinde dahi bulundım. Ulema nedvesinde bizim Qırımdan da
monlalar var idi. Bunlarla da körüşdim, onlar beni kendilerine
celb idüb, askerler arasında teşviqat yapmayı teklif itdiler. Ben
Qırıma keldikden soñra da onların meclislerine vardım. Onların
bir çoq israrına vaqf oldım. Bu hususda muderris Mustafa efendi,
muderris Abdullah efendile de körüşdim. Bunların maqsadı askeri
ele alub kendilerini iş başına keçirmek oldığını añladım.
Ulema nedvesi müessesi ile de çoq defa körüşdim. O beni "ulema”
nedvesine de davet itmişdi. Hepisiniñ maqsadı qırımtatar ömrüni
kendi ellerine almaq ve halqımızı yine dar, mahdud bir dairede
sıqışdırmaq idi.
Merdimşayev:
Arqadaşlar, madamki bizler bu cıyına
syezd namı virdik. O halda işe ve bir qarara kelmemiz lâzımdir.
Biz Bağatır volostında knâz
Yusupov tarafından zabt idilmiş 5-6 biñ desâtina toprağımızı
hürriyetden soñra keri alaraq, yedime virdik. Meclis-i müessisan
açılınca matluların haqqı zalımlardan alındığı zaman, biz
de haqqımızı alacağız. Yalı boyunda dahi müsliman
topraqlarınıñ çoğı knâzlar, graflar tarafından zabd
idilmişdir. Bunların da Bağatırdaki kibi meclis-i müessisan
açıldıqda keri alınacağını ümid iderim.
Bulgakov (praporşik):
Arqadaşlar, bizim burda toplaşmaqdan
maqsadımız topraq meselesi haqqında bir qarara kelmek degilmi idi?
Ben size 25 biñ müsliman askeri isminen söz söyleyecegim. Üç
seneden beri harb meydanlarında qurşunlar, toplar, pulemötlar
ateşi altında, okoplar içinde bulunan oğullarıñız,
qardaşlarıñız, dostlarıñız siyasiy meclislerden uzaq
oldıqları, teşviqatçılar körmedikleri halda topraq meselesinde
sotsialist revolütsionerlerle beraber kitmeye qarar virdik. Bu hükmi
kendi vicdanlarımız virdi. Zira, topraq meselesinde bundan başqa
tatar için faideli ve doğrı bir yol olmadığına vicdanan qanaat
itdik (şiddetli alqışlar).
Cafer efendi Seydahmed:
Arqadaşlar! Qırım müsliman İcra
Komitesi iş başına keldikden beri zavallı tatara ne kerek ise,
oña çalışdı ve çalışmaqdadır. Komiteyi devirmek için bazı
müfidler dürlü boyalara kirerek çalışdılar. Lâkin, tatar
artıq her şeyi biliyur, haqiqatı añlayur ve haqiqat başında
birleşiyur. Bunıñ için o çürük hücumlar tatarı, onıñ
birligini yıqamadı.
O bizim milliy kâfirler küçük
muvaffaqiyetler kördikleri zaman, komite yıqıldı, zann itseler
de, o yıqılmadı. O, birligi, varlığı yaşatabildi. O, komite
tatarın saadetine yarayacaq qaviy bir adım atdı. Biz, yani komite
ya bu milletin haqqını meydana ketirecek yahud kendimiz yoq
olacağız. Bu sözleri yalıñız merkeziy komite degil, Qırımda
mevcud bütün milliy teşkilâtlarımız da söyledi.
İşte bizim Yalta uyezdi müsliman komitesi de bu
bayrağı qaldırdı. Ben bunı körerek seviniyurım.
Efendiler, biz 25 martda milletlerin
eñ küçük haqqı olan milliy, medeniy muhtariyet istemişdik. Ve
şimdiye qadar bu esas üzerine işleye keldik. Lâkin ahval-i
siyasiyeniñ kidiş kitdikçe, tebdil itdiginden 8-10 sentâbrde
Kiyevde olmış milletler syezdinde virilen qarar mücibi biz dahi
haq hakimiyet istemeye qarar virdik. Binaenaleyh, bundan soñraki
emelimiz Qırımda milliy muhtariyet yaşatmaq olacaqdır (alqışlar).
Bize bütün tatar milletini
birleşdirmek için bir program lâzım idi ki, o da her milletin
haqlarını tanıyan, viren sotsialist revolütsionerler programı
idi. Benden evel söz söyleyen bir asker qardaşımız nasıl bir
program ile kitmek lâzım oldığını kendilerine kendi vicdanları
tayin itdirdigini söyledi. Şübhesiz, yaqın zamanda. Bügün bize
qarşu protestoya qalqışanların bizimle beraber kitmeye
yalvaracaqlardır.
Ben sizlerden soruyurım: topraq
meselesinde bütün Rusiyeniñ virdigi bir qarara biz nasıl olur da
asker kidebiliriz? Bugün umum Rusiye bunıñ qarşusında titriyur.
Bugün yalıñız Rusiyeniñ hududları degil, tarihı da
parçalanıyur. Bugün Rusiye bir "kapitalistler bazarı”
yapılmaq isteniliyur. Eger Almaniya ve İngiltereden her hangisi de
ğalib kelirse kelsun. Bazarlar bizim için oluyur. Sanat, ticaret
duruyur. Bize yalıñız bir şey qalıyur ki, o da zeraatdır.
Madamki ticaret, sanat qalmayur, o halda topraq meselesi Umum rusiye
köyli meselesidir. Binaenaleyh, o köyliniñ qazandığı ileride
virilecek borçlarımızın faizına bile kifayet itmiyecekdir. Daha
açığı, bizim qazandıqlarımız başqalarınıñ faizina kidecek.
İşte, bütün rusiye ve Rusiyeniñ varlığı bugün bu mesele
qarşusında titreyur. Bunıñ için Rusiyeniñ topraq meselesini
çezmek için az bir halqın qalqışması hükümsiz qalacaqdır.
Biz burada nasıl bir qarar virsek de o diñlenilmeyecekdir.
Rusiyeniñ bu borcı ödeyebilmesi ve devletini yaşatmaq için
köyliniñ ömürini islâh ve temin itmesi lâzımdir.
Topraq meselesinde bugüne qadar
bütün müessese ve teşkilâtların virdikleri qarar sotsialist
revolütsionerlerle beraber kitmekdir. Bu meselede iş deñişdirmeye
qalqışmaq boşdır. İki yuz biñ qırımtatar degil, otuz million
Rusiye müslimanlarda 170 millionlıq Rusiye qararını deñişdiremez.
Biz daha topraq meselesine varmadıq. Bize "artıq topraq
meselesini hal idiñiz”, dinildigi zaman, o meseleyi baqarız.
Yarın pay meselesinde hatırları qırılacaqlar. Şimdiden
ağlamasunlar, alevlenmesunlar. Bugün Qırım Müsliman İcra
Komitesi bir mesele qarşusında titreyur ki, o da Qırım ve Qırım
muhtariyeti meselesidir (alqışlar). Arqadaşlar,
cenk bize çoq şeyler kösterdi. Bir çoq mâmür memleketler
taptaldı. Bu muharebe daha uzanacaq olursa, Qırım da taptalacaqmı?
Sulh meselesi başlandıqda Qırım,
Qara deñiz meselesi dahi baqılacağına şübhe yoqdır. İşte bu
mesele bizi dört aydan beri düşündiriyur. Sabahlara qadar bu
mesele qarşusında titreyur, ağlayur ve bazan yazdıqlarımızı
köz yaşlarıyle isladıyurız. Yarın sulh meclisinde ne söyleyelim
ki, tarih bizi lekelemesin. Faqat biz eminiz ki, virecegimiz qadar
bütün Qırım tarafından alqışlanacaqdır. Tatar milleti bu
oğurda yalıñız malını degil, canını feda itmeye hazırdır.
Ben tekrar diyurım, eger bugünki
gürültüciler kendileriniñ beş-on desâtina topraqlarını elden
çıqarmamaq isteyurlarsa, kendi topraqlarına kendileri kömülsünler.
Topraq meselesi Qurultayda hal idilecekdir (alqışlar).
Hadice hanım Avcı, Dereköy "Taze
hayat” cemiyetini yıqmaq için bazı edebsizler tarafından
kendilerine hücum idildigini beyan ile dimişdir: her ne qadar qadın
cemiyetini yıqmaya çalışıyurlarsa da, bizler cemiyetimizi
hafızaya çalışacaq ve hiç bir dürlü hücuma ehemmiyet
virmeyub, taqib itdigimiz emellerimizin husula kelmesi için her
dürlü fedakârlığı yapacağız (şiddetli alqışlar).
Seyid Celil efendi Hattatov syezd
namından qadınlar cemiyeti vekillerini selâmlayaraq milletimizin
teraqqi ve taliyi ancaq qadınlarımızın da maarife çalışmaları
onların seviye-i irfanlarınıñ bizim seviye-i irfanımız
derecesinde olmasıyle mümkün olabilecegini bunıñ için hiç
kimseniñ tan ve tarizlarına baqmayub taqib itmekde oldıqları emel
ve maqsadlarınıñ husula kelmesine çalışmaları lüzümini
añlatdı ve "yaşasun tatar qadınlığı” temenniyle nutqını
bitirdi.
Bundan soñra reis efendi aşağıdaki
maddeleri reye qoyub, syezd tarafından ittifaqara ile qabul idildi:
Syezdde
topraq meselesinde Qırım müslimanlar icra komitesiyle beraber
kitmeye qarar virdi ve komiteya tam itimad beyan itdi.
Qırım
atlı askerlerinden Ahmed Bekirovın yaptığı işler fena ve
zararlı tanılaraq,
telegrafle mensüb aldığı polkına protesto itmek taht-ı qarara
alındı.
