Dereköyde volostnoy syezd

1917. — Oktâbr 11, 12.

Qırım Müsliman İcra Komitesiniñ topraq meselesi haqqında qabul itdigi maddeyi ve umum Rusiye müslimanlar syesdiniñ qadın meselesi haqqındaki qararını protesto itmek için Dereköylilerden bazıları sentâbr 30-da Dereköyde bir volost syezdi çağırılmasına qarar virmişler ve bu qararlarını Dereköy volostı müsliman komitesi vastasıyle icra itdirmişlerdi.

Mezkür künde 18 qaryesi şimal olan Dereköy volostınıñ her qaryesinden vekiller keldigi kibi, Qırım müsliman merkezi icra komitesinden de Cafer Seyidahmed, Hasan-Sabri Ayvazov, Seyid-Celil Hattatov ve Ahmed Özenbaşlı efendiler hazır idiler. Bundan mada, Yalta amele fırqasından, Dereköy "Taze hayat” cemiyetinden ve 4-nci, 6-ncı ordular vekileri de syezdde bulunıyurlardı. Vekiller Dereköy mektebi azbarında toplandı. Meclis Abdullah efendi Hatibov tarafından açılub, syezdin idaresi için reis ve kâtib saylanmasını teklif itdi. Dereköy ve Ayvasıl cemaatlarından müteşekkil bir fırqa (bu fırqa arasında vekil olmayan da çoq idi) Seyid-Yahya Qadıyevin komandası altında gürültüler içinde reislige Ahtem İbrahimovı, reis muavinligine Mustafa Hatibovı, kâtiblige zabit Bulgakovı sayladılar. Reislige Seyid Celil Hattatov dahi teklif idilmiş ise de gürültüler arasında neticesiz qaldı.

Cafer efendi Seyidahmed, qanun hilâfına olaraq yapılan bu hareketleri protesto iderek, yalıñız Dereköy ve Ayvasıl cemaatları tarafından yapılan bu intihab doğrı olmadığı kibi, bu ictimain virecek qararları dahi umum Dereköy volsti syezdi qararı olamayacağını çünki reye vekil olmayanlar da iştirak itdiginden qararların hükümsiz qalacağını arz iderek, reis intihabına yalıñız vekâletname ile kelmiş vekillerin rey virmesini, delegatların hangi komite ve hangi cemaat tarafından keldiklerine dair ellerinde resmiy kâhıd olub olmadığını sorulmasını teklif itdi. Bu teklif ekseriyetara ile qabul olundı.

Mekteb azbarında syezd yapılması münasib körülmediginden eski "volostnoy pravleniye” binasına gidilerek, yeñiden reis intihabına kirişilüb ekseriyetara ile reislige Seyid-Celil Hattatov, reis muavinligine Salih İbrahimov, rusça kâtiblige Hüseyin Baliçiyev, türkçe kâtiblige Mehmed Arif efendiler saylandı. Pek eqaliyetde qalaraq, mağlüb olanlar bir çoq gürültülerle protesto maqamında darılub kittiler. Faqat, onların arqasından giden olmadı.

Bundan soñra syezd açılaraq, işe kirişildi. Syezdde baqılacaq meseleler icra komitesiniñ ve umum Rusiye müslimanları syezdiniñ topraq ve qadın meseleleri haqqında qabul itdigi madde ve qararlar olub, topraq meselesiniñ şeriat noqta-i nazarından hal idilmesi İbrahim efendi Tarpi, huquq noqta-i nazarından da mirovoy sudya Mehmed ağa Bekirov syezdin mütteşebbüsleri tarafından davet idilmişdi. Faqat, maatteessüf, bunlardan hiç biri nedense, syezde kelmemişlerdir.

Emir-Hüseyin efendi Şuğu tarafından Müsliman İcra Komitesiniñ topraq meselesi haqqında qabul itdigi madde hususında malümat virilmesini teklif itdi. Yalta uyezdi müsliman komitesi reis Cafer efendi Ablayev söz olaraq didi: "Sayğılı cemaat! İşin haqiqatını añlamaq için soğuq qanlıqle diñlemeñizi rica iderim. Yalta uyezdi Müsliman İcra Komitesi 14 aydan beri milletin işlerini köriyur. Bu müddet tarafında komite çoq işler yapdı. Meselâ şeher, volostnoy ve uezd zemstvoları saylavlarına dair halqı hazırlayaraq, mezkür müesseselerin pek çoq tatar glasnıylerin keçirmeye muvaffaq oldı. Bundan qaç kün muqaddem, Qırım atlı polkı askerlerinden Ahmed Bekirov namında buraya bir asker kelerek: "Mahkeme-i şeriye sizin topraqlarıñızı pay itdirecek, büyük topraqları küçük parçalara bölerek, her kese müsaviy suretde dağıdacaq. Bu suretle dedeleriñizden qalma topraqlara başqa milletler sahib olacaq”, kibi sözler söyleyerek, halq arasında fesad çıqardı. Sotsialist fırqalarınıñ programmalarına biraz aşna olanlar bu kibi sözleri hiç bir zaman söylemezler...

Cemaat, aramızdaki bazı fitneciler Yalta uyedi müsliman komitesi azalarından bazılarınıñ şahıslarına da doqunmaya şahsiy ilişlerine kirişmeye başladılar. Hatta benim kendime bile "provakator” didiler.

Halbuki, onlar kendileri yalı boyunıñ umumiy kurort halına ketirilmesine razı olaraq, kadet doktorları ictimayine qoşuldılar ve yalı boyunıñ kurort idilmesine muvaffaqat itdiler. Eger yalı boyı kurort olursa, bostancılıq, bağçecilik itmek, tütün saçmaq mümkün olamayacaqdır. Belki yalı boyı başdan başa ruslara mahsus bir hastahane, bir tedaviyhane halına kelecekdir.

İşte biz bu işe razı olmadığımızdan ve yalı boyı tatarıñdır, burada ancaq tatar yaşayacaqdır, didigimizden onların taatlarına oğradıq. Faqat, cemaat yalı boyı tatarı kendi topraqlarına kendisi sahabet idecekdir (alqışlar).

Biz qaç aydan beri zemstvoda çalışıyurız, oraya kirdigimiz kibi, birinci düşüncemiz mektebler oldı. Tatar parasıyle açılub da şimdiye qadar tatarın faidesi nazar itibara alınmayan zemskiy şkolalarda milliy muallimler celb idilüb, onların maaşlarınıñ zemstvodan virilmesini taht-ı qarara aldıq. Biz yine uyezdnıy zemstvo saylavlarında vicdanlarından emin oldığımız adamlardan bir cedvel yaparaq millete taqdim itdik, millet de bunı qabul itdi. Onlar ise hiç bir iş yapmadıqlarından maada, bizim tertib itdigimiz cedveli de baltalamaq istediler. Eger biz bunı yapmamış olaydıq tatar zemstvoya glasnıy keçiremeyecek idi”.

Bundan soñra Cafer Ablayev qırımtatarnıñ Türkiyeye hicret itdiginiñ başlıca esbabı tatarın topraqsız qaldırıldığından oldığı ve bu hicret tatarlara maddiy ve maneviyun zararlar iras itdigini, Yekaterinanıñ sevgilileri tarafından tatar topraqları nasıl taqsim idildigini ğayet müessir bir lisanle añlatdı ve eñ soñra:

"Cemaat, bugün qarşıñızda bulunan gençlere emniyet ve itimadıñız varmı?”, sualini virdi.

Bütün cemaat bir ağzından: "İnanıyurız, itimad idiyurız. Sizlerin iş başından çekilme [....]” alqışladılar.

Ahmed efendi Özenbaşlı:

Arqadaşlar! Şimdiye qadar tatarın topraqsızlıq ve huquqsızlıq yüzünden çekmekde oldığımız hamt ve meşaqatları köze alaraq, biz iş başına keldigimiz kibi, açdığımız bayraqda bir şey yaşatmaq istedik ki, o da haq ve haqiqatdır. Bunıñ için biz qorqmayurız. Biz muhalef olanlar söz ve iş ile degil, belki yumruqlarıyle meydana çıqıyurlar.

Biz sotsialistlerin programlarını ğayet büyük bir diqqat ile tedqiq itdik. Hangi fırqa tatar için faideli ise, oña yananışdıq. ayn zamanda bizler her şeyde muqaddem millet ve milliyet munafını düşündik. 1906 senesi bizim pişdarımız qadetlerle birlikde gidiyurlardı. Biz ise onlarle beraber kidemedik. Belki her hususda başqa milletlerin de huquq ve munafına qarşu kitmeyen sotsial-revolütsionerlerle kitmeye qarar virdik. Sotsialist revolütsionerler bütün milletlerin hürriyetini kendi ellerine virüb "Her millet kendine mahsus bir tarih ve medeniyeti vardır. Binaenaleyh, her milletin bu haqqı tanılmalıdır. Saadet, ancaq böylelikle meydana kelir”, diyurlar. Bunıñ için, yani bundan soñra dahi paytahtdan kelecek emirlerle kitmemek için bu fırqaya qoşulmaya mecbur oldıq. Siz bunı muvaffaq köriyurmisiñiz?

Köriyurız, biz bundan soñra kidecek yolumızı kendimiz çızalım”, sadaları işidilirse, Ahmed efendi Özenbaşlı sözine devam ile diyur:

"Kiyev Rada meclisinde bütün mahküm milletler Rusiyede adem-i merkez – federatsiya idaresi qurulmasını taht qarara aldı. Bu qarara biz de dahiliz. Şimdi ben sizden sorıyurım: aceba biz kendimiz kendi topraqlarımızı keri alalımmı? İşte biz başına keldigimiz kibi, hiç bir tereddüdsız programımıza topraq meselesini qoydıq. Madamki, bütün milletler federatsiya printsipini qabul itdi.

O halda cebren alınan topraqlar çarlar, knâzlar, ğraflar, pomeşikler elinde qalmayacaq, biz de Qırım toprağını qırımtatarına alub virmeye and itdik. Qırım qırımlılarındır. Qırımda tatar hür olaraq yaşayacaqdır (uzun alqışlar).

İsmail efendi (4-ncı ordu askerlerinden):

Arqadaşlar, ben bütün Rusiye müslimanları ictimainde Qazanda muallimler syezdinde, hatta ulema nedvesinde dahi bulundım. Ulema nedvesinde bizim Qırımdan da monlalar var idi. Bunlarla da körüşdim, onlar beni kendilerine celb idüb, askerler arasında teşviqat yapmayı teklif itdiler. Ben Qırıma keldikden soñra da onların meclislerine vardım. Onların bir çoq israrına vaqf oldım. Bu hususda muderris Mustafa efendi, muderris Abdullah efendile de körüşdim. Bunların maqsadı askeri ele alub kendilerini iş başına keçirmek oldığını añladım. Ulema nedvesi müessesi ile de çoq defa körüşdim. O beni "ulema” nedvesine de davet itmişdi. Hepisiniñ maqsadı qırımtatar ömrüni kendi ellerine almaq ve halqımızı yine dar, mahdud bir dairede sıqışdırmaq idi.

Merdimşayev:

Arqadaşlar, madamki bizler bu cıyına syezd namı virdik. O halda işe ve bir qarara kelmemiz lâzımdir.

Biz Bağatır volostında knâz Yusupov tarafından zabt idilmiş 5-6 biñ desâtina toprağımızı hürriyetden soñra keri alaraq, yedime virdik. Meclis-i müessisan açılınca matluların haqqı zalımlardan alındığı zaman, biz de haqqımızı alacağız. Yalı boyunda dahi müsliman topraqlarınıñ çoğı knâzlar, graflar tarafından zabd idilmişdir. Bunların da Bağatırdaki kibi meclis-i müessisan açıldıqda keri alınacağını ümid iderim.

Bulgakov (praporşik):

Arqadaşlar, bizim burda toplaşmaqdan maqsadımız topraq meselesi haqqında bir qarara kelmek degilmi idi? Ben size 25 biñ müsliman askeri isminen söz söyleyecegim. Üç seneden beri harb meydanlarında qurşunlar, toplar, pulemötlar ateşi altında, okoplar içinde bulunan oğullarıñız, qardaşlarıñız, dostlarıñız siyasiy meclislerden uzaq oldıqları, teşviqatçılar körmedikleri halda topraq meselesinde sotsialist revolütsionerlerle beraber kitmeye qarar virdik. Bu hükmi kendi vicdanlarımız virdi. Zira, topraq meselesinde bundan başqa tatar için faideli ve doğrı bir yol olmadığına vicdanan qanaat itdik (şiddetli alqışlar).

Cafer efendi Seydahmed:

Arqadaşlar! Qırım müsliman İcra Komitesi iş başına keldikden beri zavallı tatara ne kerek ise, oña çalışdı ve çalışmaqdadır. Komiteyi devirmek için bazı müfidler dürlü boyalara kirerek çalışdılar. Lâkin, tatar artıq her şeyi biliyur, haqiqatı añlayur ve haqiqat başında birleşiyur. Bunıñ için o çürük hücumlar tatarı, onıñ birligini yıqamadı.

O bizim milliy kâfirler küçük muvaffaqiyetler kördikleri zaman, komite yıqıldı, zann itseler de, o yıqılmadı. O, birligi, varlığı yaşatabildi. O, komite tatarın saadetine yarayacaq qaviy bir adım atdı. Biz, yani komite ya bu milletin haqqını meydana ketirecek yahud kendimiz yoq olacağız. Bu sözleri yalıñız merkeziy komite degil, Qırımda mevcud bütün milliy teşkilâtlarımız da söyledi.

İşte bizim Yalta uyezdi müsliman komitesi de bu bayrağı qaldırdı. Ben bunı körerek seviniyurım.

Efendiler, biz 25 martda milletlerin eñ küçük haqqı olan milliy, medeniy muhtariyet istemişdik. Ve şimdiye qadar bu esas üzerine işleye keldik. Lâkin ahval-i siyasiyeniñ kidiş kitdikçe, tebdil itdiginden 8-10 sentâbrde Kiyevde olmış milletler syezdinde virilen qarar mücibi biz dahi haq hakimiyet istemeye qarar virdik. Binaenaleyh, bundan soñraki emelimiz Qırımda milliy muhtariyet yaşatmaq olacaqdır (alqışlar).

Bize bütün tatar milletini birleşdirmek için bir program lâzım idi ki, o da her milletin haqlarını tanıyan, viren sotsialist revolütsionerler programı idi. Benden evel söz söyleyen bir asker qardaşımız nasıl bir program ile kitmek lâzım oldığını kendilerine kendi vicdanları tayin itdirdigini söyledi. Şübhesiz, yaqın zamanda. Bügün bize qarşu protestoya qalqışanların bizimle beraber kitmeye yalvaracaqlardır.

Ben sizlerden soruyurım: topraq meselesinde bütün Rusiyeniñ virdigi bir qarara biz nasıl olur da asker kidebiliriz? Bugün umum Rusiye bunıñ qarşusında titriyur. Bugün yalıñız Rusiyeniñ hududları degil, tarihı da parçalanıyur. Bugün Rusiye bir "kapitalistler bazarı” yapılmaq isteniliyur. Eger Almaniya ve İngiltereden her hangisi de ğalib kelirse kelsun. Bazarlar bizim için oluyur. Sanat, ticaret duruyur. Bize yalıñız bir şey qalıyur ki, o da zeraatdır. Madamki ticaret, sanat qalmayur, o halda topraq meselesi Umum rusiye köyli meselesidir. Binaenaleyh, o köyliniñ qazandığı ileride virilecek borçlarımızın faizına bile kifayet itmiyecekdir. Daha açığı, bizim qazandıqlarımız başqalarınıñ faizina kidecek. İşte, bütün rusiye ve Rusiyeniñ varlığı bugün bu mesele qarşusında titreyur. Bunıñ için Rusiyeniñ topraq meselesini çezmek için az bir halqın qalqışması hükümsiz qalacaqdır. Biz burada nasıl bir qarar virsek de o diñlenilmeyecekdir. Rusiyeniñ bu borcı ödeyebilmesi ve devletini yaşatmaq için köyliniñ ömürini islâh ve temin itmesi lâzımdir.

Topraq meselesinde bugüne qadar bütün müessese ve teşkilâtların virdikleri qarar sotsialist revolütsionerlerle beraber kitmekdir. Bu meselede iş deñişdirmeye qalqışmaq boşdır. İki yuz biñ qırımtatar degil, otuz million Rusiye müslimanlarda 170 millionlıq Rusiye qararını deñişdiremez. Biz daha topraq meselesine varmadıq. Bize "artıq topraq meselesini hal idiñiz”, dinildigi zaman, o meseleyi baqarız. Yarın pay meselesinde hatırları qırılacaqlar. Şimdiden ağlamasunlar, alevlenmesunlar. Bugün Qırım Müsliman İcra Komitesi bir mesele qarşusında titreyur ki, o da Qırım ve Qırım muhtariyeti meselesidir (alqışlar). Arqadaşlar, cenk bize çoq şeyler kösterdi. Bir çoq mâmür memleketler taptaldı. Bu muharebe daha uzanacaq olursa, Qırım da taptalacaqmı?

Sulh meselesi başlandıqda Qırım, Qara deñiz meselesi dahi baqılacağına şübhe yoqdır. İşte bu mesele bizi dört aydan beri düşündiriyur. Sabahlara qadar bu mesele qarşusında titreyur, ağlayur ve bazan yazdıqlarımızı köz yaşlarıyle isladıyurız. Yarın sulh meclisinde ne söyleyelim ki, tarih bizi lekelemesin. Faqat biz eminiz ki, virecegimiz qadar bütün Qırım tarafından alqışlanacaqdır. Tatar milleti bu oğurda yalıñız malını degil, canını feda itmeye hazırdır.

Ben tekrar diyurım, eger bugünki gürültüciler kendileriniñ beş-on desâtina topraqlarını elden çıqarmamaq isteyurlarsa, kendi topraqlarına kendileri kömülsünler. Topraq meselesi Qurultayda hal idilecekdir (alqışlar).

Hadice hanım Avcı, Dereköy "Taze hayat” cemiyetini yıqmaq için bazı edebsizler tarafından kendilerine hücum idildigini beyan ile dimişdir: her ne qadar qadın cemiyetini yıqmaya çalışıyurlarsa da, bizler cemiyetimizi hafızaya çalışacaq ve hiç bir dürlü hücuma ehemmiyet virmeyub, taqib itdigimiz emellerimizin husula kelmesi için her dürlü fedakârlığı yapacağız (şiddetli alqışlar).

Seyid Celil efendi Hattatov syezd namından qadınlar cemiyeti vekillerini selâmlayaraq milletimizin teraqqi ve taliyi ancaq qadınlarımızın da maarife çalışmaları onların seviye-i irfanlarınıñ bizim seviye-i irfanımız derecesinde olmasıyle mümkün olabilecegini bunıñ için hiç kimseniñ tan ve tarizlarına baqmayub taqib itmekde oldıqları emel ve maqsadlarınıñ husula kelmesine çalışmaları lüzümini añlatdı ve "yaşasun tatar qadınlığı” temenniyle nutqını bitirdi.

Bundan soñra reis efendi aşağıdaki maddeleri reye qoyub, syezd tarafından ittifaqara ile qabul idildi:

1. Syezdde topraq meselesinde Qırım müslimanlar icra komitesiyle beraber kitmeye qarar virdi ve komiteya tam itimad beyan itdi.

2. Qırım atlı askerlerinden Ahmed Bekirovın yaptığı işler fena ve zararlı tanılaraq, telegrafle mensüb aldığı polkına protesto itmek taht-ı qarara alındı.

Syezd kâtibi