Qırımda tatarlar tarafından çıqarılğan gazetalarnıñ,
pek qısqa olsa da, tarihinı yazğanda hiç şübhesiz Gaspralı İsmail-beyden başlamaq
icap (kerekligini tasdıqlay –Т.К.) ete. Lâkin biz İsmail-beyni
añarken şimdige qadar belli olmağan diger bir simanı (şahsnı –Т.К.)
daha añmaqnı kerek tanıymız. Bu sima Nuri Asan-beydir.
Nuri Asan-bey 1838 senesi Yalta civarında Ayvasıl köyünde
doğğan. O zamanlarda qırımtatarlarnıñ başına kelgen hicret facialarınıñ tesiri
altında Nuri Asan-bey 1860 senesi oqumaq maqsadınen Türkiege ketken.
İstanbulda Nuri Asan aliy tahsil alğan ve hariciye
nezaretinde (tış memleketler işleri boyunca
ministrliginde –Т.К.) çalışqan. 1876 senesi Türkiye
inqilâpçılarınen birlikte sultan Azizniñ tahttan endirilmesinde iştirak ete.
Bundan soñ sultan Abdulhamidge suiqast (покушение –Т.К.) etkenlerge
qoşulğanı içün, idam cezasına (ölüm cezasına –Т.К.)
mahküm olğanını añlap, Avropağa qaçqan ve andan 1879 senesi Qırımğa qaytqan.
Mında Nuri Asan-bey qırımtatarlarnı çar zulumından qurtarmaq
yolunı araştıra ve qırımtatarlarnı çarizmge qarşı qalqışmalarını teşkilâtlandırmaqnı
tüşüne. Bu maqsadnen Bağçasarayğa kelgende Nuri Asan-bey o zamanda «Zıncırlı»
medresede rus tili derslerini bergen Gaspralı İsmail-beynen tanış ola. Çarizm
zulumına qarşı amansız küreş açmaq maqsadınen «Tonğuç» adında bir mecmua
teşkilâtlandıralar ve bunıñ diger nushalarını da «Şefaq», «Neşriyat İsmailiye»
adlarında çıqaralar. Qırımda yazılğan bu mecmualar Tiflis şeherinde neşir
olunalar.
Türlü vaqıtlarda çıqqan bu mecmualardan büyük fayda
beklenilmeycegini añlağan Gaspralı ve Nuri-beyler «Terciman» namında
rusça ve tatarca olmaq şartınen aftalıq siyasiy, içtimaiy ve iqtisadiy bir
gazeta çıqarmaqnı qararlaştıralar. Nihayette 1883 senesi, Qırımnıñ Rusiege qoşuluvına
tamam yüz yıl tolğan
künü «Terciman» gazetasınıñ ilk nomerasını çıqarmağa muvaffaq olalar.
Türkiyede aliy tahsil körgen ve öz bilgisini milletke
ögretmek ve onıñ közüni açmaq maqsadınen büyük fedakârlıqnen ortalıqqa atılğan
Nuri Asan-bey yurtundan sürüle, belgisiz, nerelerde vefat ete.
Gaspralı İsmail-bey «Terciman»dan başqa «Mektep»,
«Alem-i nisvan» adında mecmualar çıqara, 1905 senesinden soñ «Millet»
adında ve «Ha Ha Ha» adında bir de şaqa-mısqıl
gazetasını çıqara.
1905 senesi rus inqilâbı tesiri altında bulunğan ve
milliy ruhnı his ete başlağan genç tarafından Reşid Mehdievniñ baş muharrirligi
altında, Qarasuv şeherinde «Vetan hadimi» adında siyasiy, içtimaiy, iqtisadiy
bir gazeta çıqarıla. Faqat büyük zorluqlarnen «Vetan hadimi» olduğı eki sene qadar
devam etip ola. Bu zamanda bir taqım toqtavlar ve qapatuvlar neticesinde o da
susmağa mecbur qala.
Nihaet 1917 senesi Rusiye zuhur etken inqilâbiy ceryan
neticesinde Aqmescitte meydanğa kelgen merkeziy icra komiteti tarafından
birleşken gençlik «Millet» adında büyük bir gazeta çıqarmağa başlay. Aynı
zamanda qart «Terciman»nı da davet ettireler. Bunıñle beraber Abdulakim
İlmiy ve digerleri tarafından «Qırım ocağı» adında üçünci bir gazeta daha
çıqarıla, lâkin bu soñkisi çoq yaşamadan «Millet» matbaasına qoşula «Millet»
ise 1919 senesine qadar devam ete.
«Millet» gazetasında çeşit siyasiy aqıntılardan
dolayı süküt etmege mecbur qalğan soñ 1919 senesi Vrangelcilerniñ neşir efkârı
olğan «Qırım müsülmanları» adında bir gazeta çıqa. Bundan Qırımnı almanlar
işğal etken devirde «Haq ses» adında bir gazeta daha çıqarılğan edi. Bu
zamanda Amet-bey Ozenbaşlı tarafından «Yeşil ada» adında bir mecmua çıqarıla.
1917-1919 senelerde tatar sotsialistleri tarafından başta «İşçi halq» soñ
«Al bayraq» adında gazetalar çıqarıla. Aynı zamanda A.S. Ayvazov tarafından
«Millet işi» adında bir gazeta çıqarıla. Kene bu senelerde Qırım
gençligi, rusça olaraq «Голос татар» adında, bundan soñ kene rusça olaraq
«Крым» adında gazetalar çıqaralar. Bu soñki gazetalar ekisi de D-r Halil Çapçaqçınıñ
baş muharrirligi altında çıqarıla.
Bolşevikler Qırımnı işğal etkenge qadar neşir olunğan
tatar gazetalarnı 1919 senesiniñ ahırında sükût eteler.
Bundan soñ artıq kommunistler tarafından «Yeñı dünya»
ve «Yaş quvet» gazetaları, bir de «İleri» adında edebiy mecmua çıqarıla.
Bulardan da başqa «Maarif işleri» adında bir mecmua ve diniy işler hususında
bir de «Asriy müsülmanlıq» mecmuası neşir oluna. 1920 senesinde çıqa
başlanğan «Çolpan», «Yañı Çolpan», «Bilgi» jurnalları çoq
devam etmeden toqtaylar. «İleri» jurnalı soñradan «Bolşevik yolu»
namınen bolşevikler Qırımdan quvulğanğa qadar devam ete. «Yeñı dünya»
gazetası ise öz ismini «Qızıl Qırım»ğa çevirerek kene o yolnen faydalı
bir iz bıraqmayıp ğayıp ola.
Böyleliknen 1917 – 1920 senesine qadar her nasıl bir
vastalarnen de olsa Qırım gençliginiñ yaşatıp kelgen gazeta ve jurnallarnıñ bıraqılğan
urluqları qırımtatarlarnıñ milliy amelleriniñ bağçasında nurlu tamırlar atqan
ediler.
«Millet» ve «Qırım ocağı» gazetalardan
başlap, milletçi gençlikniñ emeli, qırımtatarlarnıñ milliy davalarını keniş kütlege
añlatmaq ve o yolda efkâr umumiyeni hazırlamaqtan ibaret edi.
Nitekim, 1920 senesi Qırımnı soñ defa olaraq işğal
etken bolşevikler tatarlar arasında uyanğan milliy ruhnı, milliy duyğunı ğayıp
etmek maqsadınen bundan evel büyük zorluqlar ve küçlüklernen yaratılıp kelgen bütün
neşriyatnı meydanğa ketirgen şanlı tatar gençligini de helâk etti. Bu kureş bizge adsız
telefatqa (esapsız
ğayıpetmelerge – Т.К.) oturdı. Lâkin kureş daha bitmedi, kureş devam ete.
Telefatqa baqmadan bu künde yeñiş bayrağı bizim elimizdedir. Nihayette Qırımnı
bolşevik – çufut zulumından azat etken Alman komandanlığınıñ izinen ve yardımınen
haqiqaten serbest «Azat Qırım» kibi gazeta meydanğa kele bildi. Özüniñ
serbestligini ve azatlığınen beraber «Azat Qırım» ancaq yuqarıda bahs
etilgen 1917 senesi merkeziy müsülman komiteti tarafından neşir olunğan «Millet»
ve «Qırım ocağı» gazetalarınıñ devamıdır. Bugün Qırım gençliginiñ baş
vazifesi halqımıznıñ medeniy seviesini yükseltip, nüfuzlı, quvetli ve bilgili
etip yañı-yañı kureşlerge azırlamaqtır.
